ГА ХЪАМАИТАЙМИЙННАЯССА АКЪАЯ
Поможем в ✍️ написании учебной работы
Поможем с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой

 

Ккуллал шяравугу тара чIумал учала бикIайва, «жяматрал тур варсулли, амма рищурча, турлил баймургу байссар», – тIисса. Ва учалалул мяъна МахIаммад-ХIажинангу личIийнура дурчIуну дия.

Ниттия Аьйшатлуя ва буттая ХIажиная дарсну ларсуну, ванан оьрчIнияцIава бувчIуну бия нахIусса мукъулгу, агьалийнащалсса хIалимшиврулгу караматсса гуж, хаснува ванан бувчIуну бия каялувчинал давриву жяматращал дакIнихтунусса дахIаву душиврул кьимат цуксса агьамссарив.

МахIаммад-ХIажи хъинну дахIаву дуну зун икIайва жяматращал, дуван аьркинмунил хIакъираву мийннащал маслихIат ккаклай, цIухлай икIайва. Гьич анавар къауккайва цумацагу инсан, цала зузала зия ан, кьюкьин ан.

На махIаттал хьуссара ванал ссавурданий, дакIнил аваданшиврий. Ца чIумал, выходной дан буттал шяравун Ккулувн лавгун уну, укунма ссалам булуннача тIий, МахIаммад-ХIажинал кабинетравун гьаз хьуссия. Акъарив, кIихунгу увкIуну, цачIана къаучIарчан вагу, ХIасангу лап къаччан бивкIун, ттуйн биллантIиссия, да, ина ваччиричуравкьай ккуличурав, тIий. Юхсса, дакI хъун хьуну жу, колхозниктал сан къабай хьуну урав? – тIий, хъярчругу буллай, дяъвантIиссия. КьутI куну нузайн, увхра. Ца-кIия инсангу, цува МахIаммад-ХIажигу ихтилатирттай бия.

– Гьа, зухун къаахчиннача, яла ухханна, – куну зана хъанан ивкIра.

– Да, ци тIий урав ина? Му ци махърив, ухху, – куну, цува столлануха ивзун, уххан увнна на.

– Гьу, зулла даву дуллалира, на укуна ссалам булунъя увххуссача, – тIий ура.

– Ва ци тIий уривкьай да! На гиха фермардая увкIун, нарядгу дуллуну, укунма ихтилатрай буссия, – тIий ур МахIаммад-ХIажи. – Ци зий бияв Ваччи? Бусласу хаварду.

Цакуну, ттярх чин дурну нузгу тIиртIуну, цIухху-бусу бакъана, увххунни ца яттихIухчу. Ттянг дирчун, лухIи ларгсса лажиннаралгу буслай бия мадара бувтун ушиву.

– Да, МахIаммад-ХIажи, ва циривкьай хъанахъисса? Га удаманнахьгу учав, вингу кIулссар… – бявгъан къабувсса мукъурттий, кIиригу ивчуну, улувкьунни аьрза буллай.

Ттулва ттувува на, тIайламур бусан, уссия вевгу куну уккан анссар, «насу, гьунттий, хIан лялиркун ухьхьу» учинссар, ягу участковыйнайн оьвчинссар тIий. Агь, вил къаттай, ва мукунмийннаясса акъая.

– АцIула, дус, анавар мауккав. ЩяикIуча, му зад ххуйну, инсаннал кунма жун бувчIин бува. Ва ца. КIийлчингу, вин бавссарив увччучунан ккашилма чIалан къаикIайссар тIисса учала? Ванахха вингу мукун жу къачIалай. КIюрххилссарагу къадуркуну, фермардайх занай ккашилгу хьуну, щяивкIсса ттул угу увччун, хIанттилгу тIахIни хьусса вищал цукунсса ихтилат бикIантIиссарив, гьу? Цукун бачививав вил ва ттул ихтилат? – цIунилгу ганах уруглайри усса.

ХIухчу, пикри буллалисса куна, цал авцIун, авцIунгу ивкIун, кIура авну, хъит куну увккун лавгунни. «Валлагь, яхI бусса адамина ухьунссар. Бюххайсса ччяни увкумур», – учав ттухьва нава.

– Цува учIимари, зузалар. Азарлий цал къадириявай дирирсса куна, дустуращал бувтукун укун ччегъу куна чIер-чIер тIун икIайссар, – пиш тIий ур МахIаммад-ХIажи, ттущал ихтилат сукку бан куна ттух уруглай.

ТIиртIунни нуз, цIунилгу, амма ва ппурттуву пиш-пишгу тIий, увххунниххарч гава хIухчу.

– Багъишла итиярч, дус, буниялттай нач хьунни. Инава къачирчагу, инагу нава куна макьу дакьин дурну уххива. Ва ттуясса аьчIар, – куну столланий кIира аьракьилул шуша, пряникру, муму-тамур дирхьунни. – Ччарча шардату дукьра хIан ва ччатIгу ласун гьанна, вагу хъамалу ансса сант дирирну дуна.

– Да, ци тIий уравча, щяикIу. На хъярчра буллайсса, – ттухгу уруглай хъяй ур МахIаммад-ХIажи. – Ява, цалва къачирчагу, ва ттуннияр винсса хъамалушинна дуллай урча.

Хъиннура дакI хьунав къакIула, манарда тIий уна шардату гьарацIи дукьра хIанттил, ччатI, нисгу ларсун увкIссархха. Ванийнугума чIалай ия МахIаммад-ХIажинал дакIнил аьмал цуксса ххуйсса, гивалу цуксса тIивтIусса буссарив, цукун пахру-ххара бакъасса, дакI хъун дакъасса, укуна, жува кунасса уссарив.

МахIаммад-ХIажинан кIула цува ва къуллугърайгу, дунияллийгу абадлий къаличIантIишиву. Иш багьний кьянкьану даву тIалав дан, ца-ца чIумал няй-няй тIий цалвамур бацIан бангу ччисса, цува тIайлашиврийн вихну ухьурча. Ттун хъинну кIулли чIиви-кьивисса тахсир хьуну суд-диваннахун шяравачу агьний, МахIаммад-ХIажи цукун хъирив уккайссияв, циксса дуснакьирттаща ххассал бувну, барчаллагь тIутIи бувссарив.

КIулли лапва ххуттава личлай, колхозраву низам зия дуллай, лапра лайкь дакъасса тIуллу дуллалимий цалва кIанттай щябитансса чаранну лякъайсса бивкIшивугу.

Ца укунссагу. Шяраву бивкIу, хъатIи ягу цамур иш хьунийгу, МахIаммад-ХIажи архаинну къаацIайва. ХIала уххан, чIарав ацIан, кумаг бан багьлай бухьурча – хьхьичIмийннавух икIайссия.

ДакIния къабуккай. На ттулва хъунмур душнин Бариятлун хъатIи бан хIадур хъанахъисса гьантри бия. БивкIуннихха ттулва 18 шинавусса, къашавай цимирагу шин хьусса душ Лиана. Гьалбатта, буччарду душ. Дуварду бивкIулул циняв аьдатру. Тти цирив байсса? Ура щалла дуниял ялун дагьсса куна. Лахьхьу-цархьхьу вирищаргу гьаттавух бивхьуну, хъатIи булларча, щар хъянссар, кьюкьала, лагьу-лахъуни.

УвкIунниххар МахIаммад-ХIажи, душ буллалиманал ппу Гъазищал ва мукунма кIия-шама цаймийгу инсантуращал.

Буру ихтилатирттай, оьрмулуву ванияргу ялттусса ишру хьуну, бивкIулияр оьрму ххув хьун аьркинссар, тIий, хъатIив зия къабувсса масъалартту дакIнийн бичлай. Душнил ва ниттил тагьар цукун диркIссарив бусан захIматри. Ахиргу, ургу, уссу Гьарун, я Аллагь, вил дакIнийн дакI къалащаннав. Вин ва иширая бувчIин буллан аьркиншиву дакъар, инавагума цайминнахь буслайна ура. Гьаксса укун хьуну къахъина. Хьуну махъ ва зана бан къашайхха. Утти дязаннива ва хъатIи, мукьцIал лахъаннин ягу шин хьуннин тIий, махъун бутлатаву гьич къабучIир. Яла ци хьувивгу Аллагьнан кIулли. Нану жува му кулпатрахьгу, душнихьгу бувчIинсса ихтилат бувну, руцаву, бала-гьалайрду бакъанугу, ва хIадуршиннагу зия къадурну, душнил ва оьрчIал ташу зия къахьунсса даву дуван, тIий, на ассан увунна.

Пайда цияв, рязий хьун багьуна. Ияча, аьпабиву, цалва тIимур шавриягу ххарину.

Ца цамургу иш дакIнийн къабувтун къабучIир. Укун гьарцаннай дакI-лякьа цIий, чIарав ацIлацIаврищал, хъинну дакI цIимилулсса, хьусса бала-апатI цанма хьусса кунма кьамул байссагу ия.

Ва дия 1957-ку шин, апрелланул 24. Ттул оьрмулуву хьусса лухIи кьинирдал ца. Ккуллал шяраваллил Советрал председательну зузисса ттул ппу Юсуп ХIасанов ва ряха ккул Ваччавн райсоветрал сессиялийн най буна, мий бувцуну нанисса автомашина ххяллуйх ялавай неххавун багьну, ливтIуссия. МахIаммад-ХIажи Бакреслий уссия. Гава хьхьуну, цукун бавну гаксса ччяни увкIссияв, Рамазанов ХIасаннущал увкIунни. Мукьал яругу вях-вях тIи бувну, ссинкьа тIий аьтIий ия аьпабиву, гъалгъа тIун къахъанайсса куна:

– Ва ттун ппу, хъунама уссу кунасса инсанъяхха. Ва даврил хъунмур хъаргу цайнна ларсун, ттун лахьхьин буллай, буслайна, иш багьний кумаг буллайна икIайссия.

Яла жул дакI хьунсса хаварду буслай, кьянкьа дара тIий ия.

Ца укунсса ишираягурив къабувсун ацIан къахьунссар. Ваппабай, бияхха ванан хъамал ххирасса. Хъамал-дусталгу ккал дан къахьунсса бунуккива. Районналийн гилаха увкIсса хъуна къуллугъчинал чара бакъа МахIаммад-ХIажи ХIажиевич цукун урив цIуххинтIиссия, ягу цащала хьунаакьинтIиссия. Ца мисал. Совет хIукумат зия хъанахъисса гьалак чIун дия. Районналийн бувкIун бия (ва махъра-махъсса бучIаву хьунача гайннал, коммунистъталну, яла капиталистътал хIисаврай бучIайва): МахIаммадаьли МахIаммадов, Айгун МахIаммадов ва МахIаммад Айдаев.

Жу цаппара «старые кадры» ЯтIувахъай буру гай тIайла буклай. Гьарца гъалгъалувух МахIаммадаьлил: «ХIайп, Саэд Юсупович ва МахIаммад-ХIажигу къаккавккуна найра усса, цуксса къаччан бикIавивав?» – чайва.

Ца чIумал МахIачкъалалия райкомрайн увкIунни «Дагъправдалул» фотокорреспондент Фёдор Зимбель. Ванащал нагу, районналул колхозирттайх буклай, бувкIру Ккулувнгу. «О, это же мой друг!» – тIий хъямала авгьунни МахIаммад-ХIажи. Яла, оьвкуну шофёрнайн ва цала заместитель Муси Оьмариевлуйн, вайннан аьркиннийн вайннащал зувагу насияра, гьарца аьркинмургу щаллу дувара куну, тIайла бувкру зунттавусса яттикъушайн ва фермардайн. Кьунниялвай, кIиха зана хьувкун, на Зимбельгу увцун Ваччавнай ачлай уссия. Итайххивав. «Ва, ттучIава гьанттагу ивтун, гьунттий кIюрххила вичIан иян аннахха», – ххарину пиш тIийри усса.

– МахIаммад-ХIажинал хъамалу къаувцун шярайхуккугу къаитантIиссархха, – жу хавардай аглан хьуну буна хьунаавкьсса ванал чIаххувчу Халид хъяй ур, чIун архIал оьрчIащал куна хъярчру буллай.

– Халид, чIаххувчу, хъун къуллугъчи ччиманалгу уцинтIиссар. Инагуния ми вилва райПОрал зузалт бувцуна икIара. Гила увкIусса инсан ур, ххишалларан ва ттун ччянива кIулсса дусри. Га «Дагъправдалий» цимиллагу дурксса ттул суратру ваналли рирщусса.

Яла авцIунгу ивкIун, хъярчирай:

– Инагуния учIара оькъавкунагу, вин бучIисса ванан къабучIиссарив?

– Инавагуния оькъавкуна учIара, – хъяйри усса Халид.

– Мукунссархха чIаххул бикIан аьркинсса. Амма нукIумур вил ришхант къалайкьсса дия. Шярайхукку тIий, инсан кьюкьин уллан къаикIайссар. Шярайхуккугу инава кунасса инсанни. Ганан дуллумурдихха бусрав шайсса, балаллул хьхьичI бацIансса садакьану шайсса.

– Гьу, бувчIуннича, багъишла ити, на хъярчъя буллалиссача, – тIий Халид цайрасса аьй лиххан хIарачат буллай ия.

Жу лавгру Зимбельгу МахIаммад-ХIажиначIа хъамалу хъанай кьаивтун.

Нания чIуручIаву дуллайна ура, аьпабивун цуксса аварашивуртту даврий дунугу, инсаннал инсаншиврул хIакьсса буржру цайминнангу эбратранну щаллу байва.

Бусаннача, на районналул шяраваллил хозяйстволул зузалтрал профсоюзрал председательну зузисса чIун дия. Бигьалагай кьини дуну, шава уссия. Телефонналул зянг. МахIаммад-ХIажи ур. Ала-ссалам бувну махъ:

– Зухьхьунна цIуллушиву дулуннав, зул хъунамагуния лавгун усса ур. Ина гиккун лавграв, жухьгу къабувсун? – тIий ур.

– Ттун хавар бакъархха, – учав.

– Зу мукунсса зузалт буру да. Профсоюз цайминналсса буллан аьркинсса организациярхха, зу тIурча… – аьй дуллай ур улувкьун.

Ххал арча, жул профсоюзрал обкомрал председатель, уллучарачу МахIаммад ХIасанов ивкIуну.

– Жу цIана бачлай буру, най ухьурча, инагу уцинну.

ХIасил лавгру, биттур барду жулва бурж.

– Ургу, ина хавар бакъа паракьатну игьалаглай ия. Цуксса бусрав хьурив гайннан жува бучIаву. Га тарихчи, профессор Расул МахIаммадовлул, лакку махъругу ишла буллай, жухьва гайннал хьхьичI увкусса махъру ссал къамашаяв? – тIий ур зана хьуну наниний.

– Га ттул дус, чичу Ильяс ХIасановлулли махъру, – махъун къаагьан хIала увхра. – Расул ляличIийну вихь барчаллагь тIий ия, вил дус уну тIий. Ттул ва ХIасаннулма дус тIурча цинявннахь, – ялагу хъярч бав.

– Тти мий хаварду бити, гай зулва обкомралгу, га уллучардалгу хьхьичI на вил сий гьаз давча. КъатIайлассарив, ХIасан? – цалва зумувну пиш тIий ур.

– Ттул сий гьаз даврия бакъарча ихтилат, гикку лакралгу, ккуллалгу, хаснува вилгу узданшивур ккаккан дурсса. Вин барчаллагь, – учав.

ВицIхъав нагьар дан столовыйлувун бувхру. Цинявннащал хъяй, пиш тIийна хьунаакьайсса буфетчи, Ккурккуллал ДинмахIаммад МахIаммад-ХIажинащал личIийнува тяхъану хьунаавкьунни. Жува ккашилну бунуяв къакIула, ягу нахIусса бунуяв, закускалун ДинмахIаммадлул зузалал ПатIиматлул буллусса кIива нисирал бурки бухлавгунни.

– Ярий, дус, – кунни МахIаммад-ХIажинал, – мукьа зунттул хъачIруксса ккуличунан вай буркивния ккарччухссаннунвагу гьа къахьунссар. Арцу ххишалагу дулуннуча, дуканмур дуларчу. Юхссагу инава, пиволул кружка буцIин къабувну буну буцIин ба увкукун, на вайнний аьтIиххай урав, дус, хъирив наймийннангу диян аьркинссар увкуний кунма, вай буркивгу хъирив ялун биянмийннангу личIаншиврул къабуллай урав? – ургу хъяхъаврих.

МахIаммад-ХIажи Гьарун Саэдовлул цIанийсса колхозрал бакIчишиву дуллалаврицIун бавхIун хъиннува баххана хьуссар агьалийнал багьу-бизу, маэшат, культура, мархлуцIакул даххана хьуссар Ккуллал шяраваллил чIалачIин.

ЧитIул кюру кунма, Барзилабарщурал – ХъунчIюйлул лув чулийн ларчIун диркIсса Ккуллал щарнил кьасса магъивгу дусса мюрщи къатран кIанай, шиная шинайн авадан хъанай, дуланмагъ хъун хъанай, чан-чанну тIий зунттула яларай кьанийн дучIлай дарчуссар щалла шяравалу, цIу-цIусса шиферданул, муххал магъащалсса къатри буллай. Чачаннавун бизан бувмийнная ливчIсса ХъунчIюйлул лултту чулийсса пукьри къатри тIурча, гьам зехлай, гьам цивппа лекьлай, бухва лавгуна. Шярал бакIрай ва ялавайну ливчIмий бух къатрайгу цIусса магъив дирхьуну, виваллугу бакьин бувну, тахталул чIанкъатри, хъунисса хьулу-чIавахьултту, къапурду хьуссар.

Гьарца цIуну бувсса къатлучIа гьартасса хIаят, багъ-бахчарду, автомашинарду бухлансса къапурду хьуссар. Автомашина ягу мотоциклет дакъасса къатта, цал хIухчалтрал, хъирив махъмийнналгу машан ласлай, къаливчIссар чин бюхъанссар.

Цалла дусса дикI-нис, нагь кураллаву къалмух даххана дан занай, тийх ччарду дуллай кулпат ябансса къама ляхълай, мюхтажнува бивкIсса Ккуллал агьалийнал къатри къалмул, ппиринжул, ахъулссаннул, чяхирданил бютI увкуссар. Учительталгума (цаппара) учительшиву кьадиртун, хIухчалтну лавгссар, оьнмасса чIумал колхозраву цащара шаймур дуллай бивкIссар, шикка доход най душиву кIул хьуну.

Ца ппурттуву, аьркиншинна дакъархха тIий, жяматрал цалва хушрай бухлаган бувссар цивппа заллусса улахъ: дучри-ттукри. Колхозраву «цачIавамунил бачIиксса захIмат барча, мюнпат хъунмасса бур» тIий, хъинну чан бувну буссия цивппа заллусса оьллугума. Колхозрая аьркинсса нагь, нис, дикI, накI машан ласун, захIматрал хIакьлин хIисаврай ласун бюхълай бухьувкун, цачIава ца оьл ябангума цукун оьттул гьухъ рутIин багьлай буссарив бувчIлай бия ттуккул бакIрайн бувксса зунттал кIанттай.

МахIаммад-ХIажинал шяравун электроток бувцуна. Шярава архсса фермардайнгума, автомашинарду лагайсса ххуллурдугу бувну, токгу буцин бувну, шарданияргума ххуйсса шартIру ризкьичитуран дузал дуруна. Радиоприёмникругу бивхьуну, «ятIулмурцIурду» – бигьалагай, ссухIват бай къатригу бан бувуна. Культуралул зузалт чIун-чIумуй мийнначIан бувцун гьансса транспорт колхозрал дулайссия.

Дояркахъул хьун конкурс бикIайссия. Шофёрнал курсру къуртал бувманахьхьун колхозрал автомашина къабулайссия 2-3 шинай яттихIухчушиву къадурну. Му бакъассагу, жагьилсса шофёрнахьхьун цIусса машина къабулайссия. Цал бухсса автомашиналий, опыт бусса шофёрначIа вардиш хьун (стажёрну) зун аьркинссия, машиналуха къуллугъ буллангу ххуйну лахьхьиншиврул. Яла цала цува ххуйну чIалачIи арча – цIусса. Ва МахIаммад-ХIажинал сипталийну дурсса дайдихьуя.

МахIаммад-ХIажинал сипталийну ва цалва зузалтрал кумаграйну районналийнгу электроток бувцуссия. Акъарив цимигу шин хьунссия хIукуматрал цалва буциннин ялугьлай.

МахIаммад-ХIажинал цува председательну, хъирив парткомрал секретарьну уний шяраву дуван дурсса дахханашиннарду, цIушиннарду, халкьуннансса къулайшивуртту ккал дан къахьунсса дуссар: шяраву азарханалун, Культуралул дворецран, школалун, сельхозтехникалул отделениелун, электрогьарахъалттинсса, ясли-садрансса ва цаймийгу идараврдал къатри, дяъвилий жанну дуллусса Ккуллал вирттаврансса мемориал-комплекс, Хъун неххайсса ламу, телевышка, АТС ва м.ц.

Школалий дуклаки оьрчIан ризкьилуха къуллугъ буллан лахьлансса мурадрай ва захIмат ххира хьуншиврул школалучIа чIирисса оьллал ферма тIиртIуну, ахъулссаннул багъ, хъуру дуллун дуссия оьрчIал производственный бригадалухьхьун. Гъинттул оьрчIан лагерь тIитIаврищал, къутаннайгу захIмат бай ва бигьалагай лагерьгу сакин байссия дуклаки оьрчIан. Колхозрал харжирацIух, яъни колхозниктуран укра цикссагу хIалихшиннарду, къулайшивуртту дайссия, члентурал хъу дугьаву, ша духхаву, ччар даву – колхозрал техникалул кумаграйну. ИвкIуманах бацIан бансса кIялабарз бан чару буккан-ласунсса автотранспорт дулайссия укра. Дуссия укунна цаймийгу къулайшивуртту, агьалий колхозрал лагма лаган баву мурадрайсса.

Хъуннасса дахIаву, чул бищаву, хIала-гьурттушиву дикIайва колхозрал председательнал парткомрал, шяраваллил советрал, комсомолнал, профсоюзрал организациярттащал, хаснува школалущалгу. МахIаммад-ХIажинан кIула мунийну аьмну колхозрал даврин мюнпат бушиву. ЧIун ляркъуну, гьуртту шайва мий организациярттал дуллалисса давурттай, батIавурттай.

Дурсса давуртту, вай нар дурсса тIий, дакI хъун дуллай, пахру буллалаву тIисса иш къабикIайва, так жяматран мюнпат бан бюхъарча.

Шяраву хъатIи байний, бивкIу хьунийгу МахIаммад-ХIажи чялишну гьуртту шайва, колхозрал чулуха бюхъайссаксса кумаг бувну, авара буккан къабитайва. Ванийну гьарцанналгу ппу, хъунама уссу, вихшаласса гьалмахчу куна ххирану, бусравну, хIурматрай икIайва.

КIицI къабувну битан къахьунссар цаппара МахIаммад-ХIажинан чIявуссанначIа чанну дикIайсса, цанналусса, ляличIийсса хасиятирттаягу.

Аьпабиву ия жяматран, чIявучин хъинбалларан тIий ниттил увсса. ЧIявумий ххариний га хъиннува ххарину икIайва, чIявумий пашманний гагу хъиннува пашманну. Ганан кIула гьарзадрал: дукаврил, хIачIаврил, ххари шаврил, пашман шаврил, зузаврил, игьалагаврил кьараллу. Шяраву дурсса чIярусса ххуй-ххуйсса цIушиннардал, дахханашиннардал сиптачи цува шаврищал, му дувайнийгу цувагу чялишну гьуртту шайва.

Хъунмасса Буттал кIанттул цIанийсса дяъвилуву цувагу хьхьичIунну гьуртту хьуну, дяъви къуртал хьуну махъгума цимигу шинай къуллугъ бувну учIансса бахтти-талихI, кьисмат хьуну тIийяв къакIула, цал хьхьичIвамур клубрачIа – шяраваллил дяниву дацIан дурну дуссия дяъвилуву Ватанналухлу жанну харж дурсса Ккуллал вирттаврансса гьайкал. Яла махъ – ххувшаврил 40 шин хъанахъиний цува хъирив лечлай, хъинну хIарачат бувну, шяраваллил лулттучулий дацIан дуруна азгъунсса мемориал комплекс «Ватан дуруччу». КIул акъа солдатнал бюхттулсса гьайкалланучIа – гьарца виричунал цIа чирчусса мемориал улттигу.

ЧIаравва ххаллилсса парк. Ганиннин Ккулув бакъасса мурхьругу бучIан бувну, азарханалул ва школалул чIарав!

ДакIний бур МахIаммад-ХIажинал цуксса захIмат бувссияв (ХIасаннущал архIал) цалчин «Ккуллал кьини» дуллай, хъарас щаврил байран дуллай. Уттигу чIалайна икIай, хъарас щилащисса цала вояк, Хан Разуевичлийх аьдатрайн бувну къулкъив бищлащиний тайминнащал а-а-ппаппалий дакIнихтуну хъяй, тихунай, шихунай оьрчI куна лечлай.

Хъуннасса Ххувшаврил 40 шин шаврил байран кьини гьайкалгу тIитIлай, гикку ихтилатру буллалимийннал, хаснува райкомрал цалчинма секретарь Рапи Абдуразакьовичлул ихтилатравугу, дяъвилува зана къавхьусса бахт бакъултрал цIарду ца-цаних тIиний кунна, кIицI дуллайний аьтIутIисса тайннал ниттихъащал, ссурваращал ва махъмийннащал, вях-вях тIи бувну яру мукьал буцIин бувсса лахIзагу.

Ца укунссагу МахIаммад-ХIажинал ляличIийшиврия.

Аьпабивул бакъая я институт, я университет бувккусса диплом. Амма цикссагу мукунсса дипломру лавсмийннахь цахьра дарс дишинсса кIулшиву, аькьлу муначIа бия!. Мукунсса кIулшиву душиву иширайнугу ккаккан буллайна ия. Цикссагу вих бан къашайва мунал диплом бакъассар тIий. Дипломру бумий муная лахьлай бия.

Яла-яла чIун цукун лякъайссияв, чIявусса луттирду буккайва.

ХатIгурив бияча авурсса, багьан бувсса, буккин бигьасса. На навагу мунай мяш хъанай, пахру буллайнагу икIайссия. Гьар чулуха пахру банссагу ияхха.

Даврил цIаний иш багьсса чIумал МахIаммад-ХIажинал багьайний учин аьркинмургу учайва. Хъун къуллугъчири тIий лажин лякъавугу дакъая.

Хъинну рязий акъа икIайва, Москавлиясса тIалавшиннардур тIий колхозирттачIа шартIру дакъа дуна, цахьвагу къацIувххунма планну ялув дахIлахIиний.

– Яртал, зу жун му зухьра тIисса паччахIлугъран дахханмунил планну дулара, яла циксса ризкьи банссарив, ци дучIан дантIиссарив, хъуруннай ци дугьанссарив, мий циван ялув дахIлай бурув? – тIий хъинну къаччан бивкIун, рязий акъа увккунни райкомрал бюрорая.

Яла увххунни ттучIан кабинетравун.

– Да, адаминай, ина жул чулухасса райсоветрал депутат урав? Райкомрал бюрорал член урав? Ура уча. Туну на тIайламунил цIаний тиву вев-гьарай тIиний, ттуцIун цан къабахIав? На вихьхьун анализ дулунна. Районналийсса 14 колхозрал аьмну дучIан дурссаннил дачIи ххишалагу дикI, накI, ппал жул ца колхозрал дучIан дан ва даххан багьлай бур. ТIайлассарив? На ва укун къабитайссар. Ина хъирив увккуну, щаллу бан аьркинссар, акъарив Ккуллай хъяй бур ваймий колхозирттал хъунимий.

Махъмий колхозру кунма, жунгу къазун багьлай бунуккар лайкьсса планну дулуншиврул. Дуллалиссаксса хъиннура ялувгу дахIлай бур. Ва Американал хъиривгу лавну хьхьичIун буккан тIисса лозунг вин кIуллихха. Муниясса анекдот бур: «Хъирив лаярчагу, хьхьичIун мабуккару, зулла тIартIусса хIажакирттайсса мачIру ххал къахьун», тIисса.

Ссигу ляливну, хъяйри усса.

– Ачула, даврия ихтилат буллайнма къабикIанссаруча, ца-ца кьацI щун бан, – учав.

Цал кIихунмай гьанну тIийгу ивкIун, ина тIимургу тIайлар, акъарив кIюрххил хIавчIсса бачIвасса накIлил кIичIу гиву щуруй бурча, ачу, кунни. Жуннийнма лавгру. Амма кIийгу гара тIайладакъашивруя гъалгъа тIийнари усса.

Укун чIявуну давриха цана цува хъамаитлатисса ияхха аьпабиву. Ванийну ччяни ххарарххунахха азаргу.

МахIаммад-ХIажинал мяйжаннугусса, дакIнихтунусса, иш багьнийгу чIарав бацIайсса дустал, гьалмахтал чIявуя. Къуллугърал, даврил, хIатта «хIанттилгума» дустал укунмийннал чIявусса бикIайхха. МахIаммад-ХIажинаннив кIула маччашиврул, дусшиврул арардугу, мий къуллугърал буржру биттур бавривух хIала духхан къадитан дазу рищунгу.

Гьай-гьай, ца-ца чан къашайхха ккунукравугу чIара ляхълахъиссагу. «Ай, чIаххувчу уну тIий автомашина буллунни», «ЧIаххувчунан къулаймий рейсру дувай» тIий, мюрщи оьрчIал хаварду, ришхантру махъа-хьхьичIа дуванссагу. Амма мий архсса хаварду бикIайва.

Партиялул райкомрал бюрорал членну уну, мунил циняв члентал, районналул каялувчитал ванал дустал бия. КIула вайннащал щяикIан-изангу. Даврил масъала ххал бигьлагьинийрив, иттату иттавн ттявх чин бувну, махъ учин, аьйкьлакьима тIайла ацIан ан махъаллил къашайва, багьлай бухьурча, къаччан бикIангу байва. Ванищала, цикссаннахлугу иш багьний махъ бусайва, къабагьавай танмихI бангу къаацIайва, хIала увххун, хъирив лаяйва. Ва тIурча дучIисса хасиятри инсаннал чивияв.

Укун чIярусса инсансса инсаннан, хъуннасса хозяйстволул каялучинан, цикссагу жяматий организациярдал члентуран лайкьсса, мийнначIагу дикIан аьркинсса ва ххишалагу ххуй-ххуйсса хасиятирттаву дия ца укунссагу: аьйкьлакьима тIайла ацIан ан, маслихIат бан, насихIат бусангу хьхьичIунсса ушиву.

Ца чIумал районналул каялувчиталгу бусса хъамалушиннарай буру. Ва компаниялувумийннавасса ца ур (цIа къаучинна) вайминнавух бувцIусса хIанттил рюмка кьюлтIну экьи бутIавай, дахьва сипI чавай, царай лугъру дуллай. Муданакуна ва мажлис бачин бувну ур МахIаммад-ХIажи.

– Да, дус, на ина цал, кIийл итав къаххалхьумишан дурну. Къуллугърал хъуннугу ина ттуяр чIивисса ура, укунсса кIанай къуллугъру хIисав буллангу къабикIайссар. Ургу шиккун, ина уча, ттуща хIачIан къахьунссар, ягу, тIайланма, къаччай бур, куну. Вий гуж-къия дуллай цу урив? Экьи бутIлай, мий винналусса лугъру къадуллаварча къахъинав?

Ва бакъассагу, тIайланма учин, ина цурив куна, занакьулу хъанан, та куна зунсса кьасттирай хIарачат буллай, царай увинтру дуллан икIара. Танаща шай, амма вища тукун дан къашай, цуксса хIарачат булларчагу. Му къуллугърайн лавхъссара тIий, мукунсса тIуллу дуллан вин къадакьлай дур. Ци къуллугърайн гьаз хьурчагу, инсан цуванува ацIарча хъинссар, бакI ссукIа къадугьлай. Инаванува (цIа увкунни) ацIуварч, циван урав ницащал хъанахъисса оьрватIи куна, танал даймур дуллай? – увкунни кьянкьану, вихшаласса дус-гьалмахчунахь кунма. ТIайлассар тIий, лагмамийгу хъинну рязий хьунни.

Ванал дирхьусса ва дарс лаласлай ухьунссия, тахсиркар аьжаивну бакI кьус диртун, пикрирдай ия.

МахIаммад-ХIажи цикссагу жяматий къуллугъирттал членну, партиялул райкомрал, мунил бюрорал членну, райсоветрал депутатну, районналул ветерантурал Советрал председательну (на заместительнугу) уссия.

УвчIун уссия РСФСР-данул Верховный Советрал депутатну, Щалва Аьрасатнал колхозный советрал членну, м.ц.

Ва дия 1967-ку шин. МахIаммад-ХIажи РСФСР-данул Верховный Советрал депутатну увчIинсса кандидатну ккаккан увну, бувчIавурттайн хIадур хъанай буну, Лавашав дуллай бия бувчIавурттал хьхьичIсса батIаву.

Ккуллал районналул делегациялул бакIчину на уссия (райкомрал отделланул хъунама ухьувкун). Га батIаврийн МахIаммад-ХIажиная ихтилат бан цайнма лавсунни колхозрал парткомрал секретарь Рамазан ТIилиевлул. ВицIхъавн бивсса чIумал зия хьунни жул автомашина. Га бакьин баннин гивах столовыйлуву нагьар дан, гьалбатта, ца-ца бангу багьуннихха. Бивунну гилун, чансса чIал шавайгу ливчIун.

Га совещание дуван Обкомрал чулуха бия ххаллилсса жулва лакку хъамитайпа, СумбатIуллал ПатIимат Хизриева (обкомрал хъаннил отделланул хъунмурну зузисса).

– Ихтилат щил бантIиссарив, Гьарун? – увкунни ПатIиматлул, ттучIанма гъан хьуну.

Бусав.

– Варч, ина авлияссарав? Тания бувтун ур. Шикку ххюра районналул вакилтуран МахIаммад-ХIажи ХIажиев гьарца чулуха лайкьсса, депутатшиву дуван бюхъайсса ушиву, вихшала диширча, цивппа къабяйкьинтIишиву бувчIин бан аьркинссархха! – увкунни цилва кьяйдалий чIуви-чIувингу буллай.

– Танал мукунссархха ихтилат бантIисса, – бувчIин буллай ура.

– На цал ттигу тIий бура, та бувтун ур. Жулла даву лияйссар.

– Туну на ци бавив? Танал ттуяр оьккину къабусантIиссар.

– Цибаннав?! Инава бува ихтилат!

– Варч, танан къаччан бикIайхха. Ва ца. КIилчин, на хIадургу къавхьурахха

– Му хьунни хъун хавар. Ккуллал МахIаммад-ХIажиная шикку буслан ци хIадуршиннарив дан аьркинсса? СсихI дакъа инава бува, ттун цичIав къакIулли.

Ци банссияв, аьпабиву Рамазан ТIилиевлухь цIуххав, ххуйну хIадур хьурав ина, чивчун бурив, куну.

– Нания кIаная кIира ссятрай буслан най акъара, чичлангу циваннив? – гъургъу бувнни Рамазаннул.

– Хизриева бур ихтилат делегациялул бакIчиналли бан аьркинсса, мукун программалий чивчунгу буссар тIий, бахчуну. Цибанссарив къакIулли.

– Гьаксса хъинни, бува да инава. Ци хIадуршинна тIий уравча, – мунихва ялугьлай цувагу ивкIсса куна, ххаригума хьунни.

Туну, муя ттунгу аьркинсса, – учав ттухьва нава.

ХIасил, бував ихтилат, вичIи дирхьумийгу рязий хьуну чIалай бия. Навама?!..

– Агь, ина цIуллу ивуй! Муна мукун буваншиврулъяхха на тIисса. ЧIалай бурив, цуксса ххари хьурив вай? Вин ттуяту магаришгу буссар, – хъяй бур, ххарину, ПатIимат.

Хъирив гьантрай телефонналувух ттучIан даврийн оьвтIий ур МахIаммад-ХIажи:

– Хизриева цIардай, вин магариш бува тIий бияхха, цивхьурив гийх?

Бусав хьумур.

– Гакссава гагу рязий бансса цивхьунавав тIийявча, ганил ттуйнма тапшур бувмур та бувавив туну? – хъяй ур.

– Выборду къуртал хьувкун, – учав.

– Хъама битайхха?! – ялагу хъяйри усса.

 

ДакIнийн бичавуртту, хъама къаритайсса дакIнийн бичавуртту! Укун жуятува лавгма сагъмийннал дакIнийн утлай уссаксса га уттавассар, тIун бикIай. Юх, МахIаммад-ХIажи ХIажиевичгу бигьану хъама итаймийннаясса акъая. Га мудангу жущала уссар чин бучIиссар, укун хъинчулий дакIний уссаксса.

Ци аьрххилий лавгун ивкIссарав дакIний бакъар, буттал шяравун Ккулувн лавгун уну, махъунай ачлачисса чIун дия. МахIаммад-ХIажи къаккавккун мадара хIал хьуну, му къашайнугу ур тIий, лавгра муначIан шавай.

– Варч, жугу кьабивтун лавгсса инсан, инагу жучIан учIайссарав? – хъярчругу буллай, хъямала агьлай ур.

«Агь, кIюла увксса куц, лажиннарах. ИлтIа хьусса куц. Цала зумувну хъянгума бюхълай акъар», – уруглай, тамаша буллай ура, чIивигума ливчIун ия.

Га цIана, цилла зумувну думур дихьлай, жуха къуллугъ буллай булувкьун бур кулпат ПатIимат.

– Ургула, дус, тти ттул дукиялух. Гречкара канакисса! – канихьсса къусагу ттявх чин дурну столланийн дуртун, бакIгу кIутIу дуллай ттух уруглай ур. – Укуннарч усса.

– Гьу, чIаххувчу, утти на буцIлан ххай урав? Къуллугъ буллалу! – уруглай ур ХIаммаццайхъал Халидлух.

– Щин буцIивив, ина къахIачIлай ура, ванал рулланух ура тIар, ттунма нава буцIлавав? – хъяй ур Халид.

– Гьу, тти, маччачу, муния къахъанайтIий къахIачIлай ур. Ина? Цуксса хIаллив Гьанжилийн ливхъун махъ жуннийн къаувххун? – чIаравнмай хьунни ПатIимат. – Ванаща ккашалияр ххишала за дукан къахъанай дур. Думуния бисмиллагь бува, акъарив ттун къаччан бикIанссар.

– Ци тIий бурав, ниттил хъинирвуй, на канай урахха. Ва чIалай вивн за лагайссарив?

– АцIула, ина рулланух ура чав? Та увкIссияв?

– Лахьхьу. ЦIана ачинсса чIунни.

– ЯхI бакъашиву ххал ара адаминал!захIматну унузахIматну уну Шагьрулийн ивзун, ссайн кIура авну урив ххал арартал. Лахьхьува шийн увкIун уна, ттучIан уххан къабювхъун бур. Нагурахха цIана гилун нанисса.

– Ачу туну жущал.

– Вищал къаучIанна. Вил уссил арс Юсуплущал най ура. АрхIал бачинну. Га ветерантурал, яъни Совминналул госпиталлай утту ишин маслихIат буллай бур. ЦичIав чаран хьунхьуви тIий ура.

– ХьунтIиссар, иншааллагь! – учав.

Ца-кIива гьантлува уруган лавгун ура. ЧIатIу ливтIусса куна, меж ивкIун уну ачIи ливчIун акъар. Цалва хъярчру бан хIарачат булларчагу, къабюхълай чIалай ур.

– Гилу Хан Разуевичгу уссар. Ина увкIсса хавар хьурча учIантIиссар, ттухлугу ца-ца буван, – гужрай пиш личин буллай ур.

Цаппара гьантрава бавунни лухIи хавар – МахIаммад-ХIажи захIматну уну, шавай увцунни тIисса. Цаппара гьантрава бавуна къуртал хьунни тIисса кьурчIисса хавар.

Жу бияннин увччун ия. Дуниялгу аьпабивух аьтIисса хханссия – лачIлай дия марххалттанивухсса дяркъу гъарал.

Хьхьу дунугу оьрчIахь, кулпатрахь кьурчIишиву кIидачIин жижара бан къатлувун буххан багьуна. Вания махъ МахIаммад-ХIажи кIяла чарийсса ва цаймийгу суратирттайри ттун ххал шайсса. ХIайп! Ялагу хIайп, укун ххаллилсса инсан ччяни жуятува личIий ан. Амма га хъама итаймийннавасса акъая. Абадлий хъамагу къаитанссар. Бунагьирттал аьпа баннавча цал! ОьрчIал оьрмурдай барачат бишиннав!

 

Мусатафаев Хасмагомед Исаевич,

бывший учитель химии Кулинской СШ,

Заслуженный учитель РД,

ветеран войны и труда.

 

Дата: 2016-09-30, просмотров: 210.