ЗАХIМАТРАЛМУР ФРОНТРАЙГУ – ДЯЪВИЛИЙ КУНМА
Поможем в ✍️ написании учебной работы
Поможем с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой

 

МахIаммадхIажи ХIажиев цува кунма, дяъви къуртал хьуну махъ колхозраву дакIнихтуну личIи-личIисса давурттай цащара бюхъаймур дуллай бия циксса ветерантал – хьхьичIвасса фронтовиктал. Колхозрал председатель мудангу миннащал дан-дитанмунил хIакъираву маслихIат ккаклай. Миннал бюхъу-тяхъалух, пагьму-гьунарданух урувгун, мийгу давурттал лагма лаган буллай, мийннал дакI хьунмур буллайна икIайва.

Колхозрал личIи-личIисса отраслирдаву, яттичIа, хъуни-ризкьилул фермардай, къурнил давурттаву бусравну зий бия дяъвилия зана хьуми, хаснува: Ибрагьин Оьмариев, Кьурбан Кьурбанов, Аьли Закаев, АхIма ХIасанов, Оьмари Рамазанов, Амучи АхIмадханов, МахIаммад Кьубиев, МахIаммад Мурачуев, Оьми Исакьов, Кьурбан Рамазанов, МахIаммад ХIасанов, МахIаммад ХIаммацаев, Рамазан Ибрагьимов, Паша Мусиев, Рамазан Ачакъанов, МахIаммад АхIмадов ва тамансса цаймигу.

Вайнна вайннавасса цаппараннал суратругу: Ибрагьин Оьмариев, Оьмари Рамазанов.

 

 

ШКОЛАЛУЩАЛ ДАХIАВУ ДУНУ

 

МахIаммадхIажинан мудангу дакIния къабуккайва шяраваллилгу, колхозралгу ялун бучIантIимур махъа нанисса никирахь бушиву. Ванийн бувну школалущал – учительтуращал дахIаву дуну, мунин бюхъайсса ка-кумаг буллайна икIайва.

ХIукуматрал кумаграх ялугьлагьаврия пайда чанну чIалай, школалунсса корпус, мастерскойлунсса къатри буван бувуна. Ва увчIун ия школалул педсоветрал членнугума. Каникуллал оьрчIал фермалий бигьа лагай лагерь. Къутаннай лагерь труда и отдыха сакин бувайва колхозрал харжирацIух. Оьнмасса чIумал ягу аварасса иш багьний учительтал ва хъуними дуклаки оьрчIру яттичIа, гъаттарачIа, къурнил давурттай хъуниминнащал зун бикIайва. Председательнал миннан ххишаласса захIматрал хIакь, бахшишру дулайва, барчаллагь учин, дакI данмур бан захIматраву буллугъшиву чIалачIи дан, бусан махъал къашайва.

Ца мисал. 1958-ку шинал щала билаятрай школардай производственный бригадарду буллай буссия. Районналий цалчин му даврил сиптачи хьуна МахIаммадхIажигу. Му бригадалул маслихIат-кумагчину на ва школалул директор Ярагъи МахIаммадовгу буру.

«Кьакъур» тIисса кIанай колхозрал нувщи бувгьун бия. Миннул бачIи жухьхьун буллунни. Булувкьунну къуллугъ буллай: чIатIрах кказа барду, бувчIарду урттуцIа. Аьрщи диян дайсса чIун дур. Ттул бригадалуву буссар классравусса цавай уссур-ссукунма ххаллилсса оьрчIру.

Хаснува хъамакъаитай, яла махъ республикалийгума машгьурсса учитель хьусса Жабраил Кьаллаев.

– Учитель, пикри мабара, жура даву дантIиссар, – тIий, ттулгу дакI дуллалисса оьрчI.

Агь, ияча оьрчI! Ххаллилсса бия ваймигу: Рашид Жабраилов, МахIаммад ХIасанов, Халисат, Загьидат, БатIи, Надежда, м.ц.

Шиккува кIицI бан, зий-захIмат буллай вардишсса, дулланмур духьурча бацIан къакIулсса, ккуллал колхозник-колхозницахъул хъинну рязи бакъа бия оьрчIахьхьун га къур булаврия. «ОьрчIру тIуркIу тIи бан яла ххуймур къур буллунни», – тIий бия, ялунма бувккун. На ялтту-лултту гьан баврищал, гай зул оьрчIрурхха, гайннангу зун лахьхьин, вардиш хьун аьркинссар. Ххишалларан захIматрал хIакьгу булайссар, ялун 25% ххишалагума биян бувну, тIий на мий паракьат байссия. Амма...

Нувщийн аьрщи диян дай чIун дия. Баян бав оьрчIайн баргъ кIири булланнин кIюрххицIунма бухьхьира куну. БувкIунни, зий булувкьун бур. Ялун увкIунни колхозрал къурнил бригадир АхIмад ХIасанов (АьматIу).

– Гьарун, ми вил оьрчIру бухлай чIалай бур. Му бакъассагу, кIа колхозрал базалуву дуссар, машангу ларсун, цаллагу ишла къадурсса хъарасру – культиваторду. Нану ина та газулия ницругу буцин гьан бувну, хъарасру гьан да, хъирив оьрчIал бакьин бангу бува.

Бував аьпабивул тIийкун. КIюрххила ницру паракьатну най, даву лап ххуйну най дуссия. Аьттарахарив, аькIру бувккукун, ницру тийн-шийн ххяхлай, нувщул къатIри личин бувссагу кIанттурду бия. Ургу колхозрал даврий дакI-лякьа цIуцIисса ккули хъаннил къараягъи, дяъвирдах.

– Ягъарин, Гьарун, миния оьрчIру бур. Вин цукун дакI хъанай дур мукун колхозрал нувщи ппив-ххив бан? Бувцуну га неххай, та ялтту арив тIуркIу тIи бува, жул даву лиян къадуллай... – вичIив къюкI дуллайри бусса. Ссавур дуллай ура. БатIав ттула бригада, хъарасру гьан дурну махъ. БувчIин бав масала, тагьар. «Насияра, ахттайнссагу дуркун бигьагу лавгун бухьхьияра. Хъиннив?» – учав. Ххарину рязи хьунни, тагьар къулайну дакъашиву цаннагу чIалай.

ЧIал къавхьун чIатIращал бувкIунни. Агь, ца ххари хьурахха. Булувкьунни гьарца къаналувух кIи-кIия, ппив хьуми къатIри бизан буллай, къадирнийн аьрщи диян дуллай. Жул бахттиннан хьхьуниву ца иштахIсса гъаралгу ларчIунни. Лавгунна къурних ябитан. Агь, ца абурну бияча!

ДуркIунни ссут. Биххарду нувщи. Тапшур барду колхозрал складрайн. Ца гектар хIисаврай жул хъувату – 125 ц нувщул, чIаравсса гара хъурувсса колхозниктуралмуния – 88 ц.(!) МахIаттал хьуну бия циняв, вих къахъанай.

ДакIния къабуккай, аьпабиву МахIаммадхIажи цала зумуни хъягу хъяй, ттухь барчаллагь тIисса.

– Гай ттул чIава колхозниктурахь уча барчаллагь, ттухь циван тIий ура? – учав, на хъягу хъяй.

– Гайннахь личIинува учинна та школалийн увкIунгу, колхозрал собраниялийгу, – увкунни.

Ххарину ия школалул директор Ярагъи МахIаммадовгу.

ВаницIун бавхIуну ччай бур дакIнийн бутан Ккуллал ва Лакрал цачIусса районналул «Ххяххабаргъ» кказитрай Гьарун Сяидовлул цIанихсса колхозран хас бувну 1962-ку шинал ноябрьданул кIинний итабавкьсса «Ххяххабаргъ» кказитрай рирщусса та чIумал школалул директорсса Ярагъи МахIаммадовлул чирчусса «Нитти-буттал ххуллийх» тIисса ва макьалалуву чивчумургу.

 

НИТТИ-БУТТАЛ ХХУЛЛИЙХ

Суратрайн я битира. Га школа къуртал бувну махъ колхозраву хIухчуну зий ивкIсса МахIаммад ХIусайноври. ЦIана га Таганрограй пединститутраву студентну ур. ОьрчIан захIмат ххира байсса, гайннан кIулшиву дулайсса пиша лахьлай ур.

Ккуллал производственный дуккаврищалсса 11 шинал школалул тарбия бувминная бусансса укунсса мисаллу цаймигу лякъинссар.

Жул школа къуртал бувсса чIявусса оьрчIру колхозрал фермардай зий бур. ЦIана дояркахъулну бур А. Сунгъурова, П. Кьадинаева, С. ТIилиева ва цаймигу. ХIухчалтрал ттархьру дургьуну бур М. МахIаммадов, Я. Расулов, Оь. Зайдилаев ва цаймигу. ХIухчалтну зийгу бивкIун Совет Армиялуву къуллугъ буллай бур Кь. Чупанов ва Ж. АхIмадов.

Колхозраву хIухчалтну зий бивкIсса цаппара оьрчIал лавай заведениярдавунгу бигьану ххуллу лавсунни.

АьбдурахIманов АьбдурахIман дуккин хIарачат бакъасса акъая. Ванал школа ккаккиялунну къуртал бувна. Амма най унува, бюхълай бунугу, институтравун къаувххуна. КIира шинай хIухчушиву дурну махъ га Московуллал автомобильный институтравун увххунни. Вана оьрмулувунсса ххуллул эбрат.

Агарда цIуххирча, зул оьрчIан захIмат цукун ххира хьур, куну. Бусанну – школалул опытпу бай участокрай зий. ОьрчIал цала карунних бунни 1,5 гектар дусса участкалул лагма чарттал чIира. Гайннал бувгьусса мурхьирдал цIана ахъулсса дуллай бур. (Хьхьирия 2 азарда метралул лахъсса шяраву). Гьашину оьрчIал ххяххан дунни помидорду. Мий хьун дан ва ччяни диян дан ишла бунни «Ту» тIисса стимулятор. ЖучIа хьунни къавахъру. ЦIана оьрчIру кIанттул хьун дуллай бур «Оьруснал лухIи хъюрув». Гьашину миналул хьун буллай бур «Къаладакъу-1» тIисса лачIа.

Опытирттайну чIалачIи бунни жула гьавалул шартIурди «Кубанка» тIисса къама бугьансса яла къулаймур чIун сентябрьданул 20-нния тихуннайсса чIун душиву. Му хIисавравун лавсун, жул ОПХ-лул гьашину хъу кIа чIумуй дургьунни.

Производственный бригадалул даву низамрай дачин дурну дуссар. БригадалуцIун цIакь дурну дур багърал 7 гектар, ахънилсриннул 5 гектар, 2,5 гектаргу чIали шай ххяххиярттал ва хъюруврал дугьлансса хъунил. КIайннуй ва цайми давурттай зий ия ученический бригадалул 183 член. Бригадалувусса чIявусса оьрчIал 100-150 захIматрал кьинирду ляркъунни. Миннал 100 гектардания ххулув хIадур бунни.

ОьрчIру захIмат ххирану тарбия бансса циняр шартIру школалучIа дур. ШколалучIа оьллал ферма дур. Му дузал дан ОПХ-лул кумаг бунни: минарду ва 10 оьл буллунни. Фермалийсса оьллащал оьрчIал тамансса опытру бунни. Масала, массаж баврийну накI ттизаврин биллалисса асарду, биостимулятордал бярчру хъуни бан буллалисса асарду тIисса ва цаймигу.

Цалчинмур опытрал результатирттайн бувну гьашину октябрьданул 20-нин гьарца оьлища жу ттизарду 1516 литра накIлил. (Колхозрал октябрьданул 20-нин 1140 литра ттирзуну дур). Света тIисса оьлища тIурча кIара чIумуй жу ттизарду 2100 литра! – ххаллилсса, рекордныйсса ккаккия!

КIилчинмур опытрайну жул бярчру гьантлун 550-700 граммрал кIу хъанай бия.

Колхозраву 17 трактор, 33 автомашина, 3 комбайн ва цаймигу машинартту бур. Колхозрал техникалул щала парк оьрчIан производственныйсса дуккаву лахьхьин дан ишла бан бюхълай бур. Колхозрал цала специалистнащал архIал ччимур журалул машина булай. Оьллу ттизай «Ёлочкалущал» дус хьун, ганий зунсса шартIру дур.

Интту, ятту зунттайн кIурабавукун, хьхьичIунсса хIухчалтрачIа оьрчIал производственная практика дайссар. 4-нния 10-мур классравун бияннинсса циняв оьрчIру яттичIа хIухчалтран кумагчиталну нисдуххултну зун бикIай.

Жул оьрчIру захIмат ххирасса цала нитти-буттал ххуллих гъирарай най бур.

Я. МахIаммадов,

школалул директор

«Ххяххабаргъ»

 

 

ТАК ТРУДИЛИСЬ КОЛХОЗНИКИ

Шло заседание партбюро. Хотя в помещении было невыносимо душно, никому в голову не приходило открыть форточку.

– Особенно плохи у нас дела на молочно-товарной ферме «Мазуба», – взволнованно говорил председатель колхоза Гаджиев, которому партбюро поручило выступить с докладом. – Сами подумайте, от каждой коровы надаивают на 200-250 литров молока меньше, чем предусмотрено планом.

Потом председатель высказал в адрес фермы ещё целую серию упрёков: ночью коров на пастбища не выводят, пастух – лодырь, зав.фермой за дисциплиной совершенно не следит, хотя уже несколько раз его обсуждали на заседании правления колхоза.

После Гаджиева выступали члены партбюро. Они тоже говорили о заведующем фермой только с отрицательной стороны. Ясно было, что этого человека надо снять с работы. Но кем же его заменить?

– Товарищи, – вдруг поднялся с места комсорг колхоза. – Я предлагаю назначить зав.фермой доярку комсомолку Сакибат Магомедову.

Наступило долгое молчание. Но по выражению лиц легко можно было угадать мысли каждого сидящего. Около двухсот голов крупного рогатого скота, двадцать человек – сможет ли девушка руководить фермой, есть ли у неё на это способности?

– Я с этой кандидатурой согласен, – наконец сказал один из членов партбюро, старый коммунист с морщинистым и чёрным от загара лицом.

– Ты уверен, что она справится? – посыпались сразу вопросы. – Женское ли это дело – руководить фермой? Станут ли слушать Сакибат другие доярки?

Долго спорили, но к единому мнению не пришли. Тогда вызвали на заседание саму Сакибат, которая в это время как раз в ауле была.

Девушка не боялась трудностей. Но что ответить этим старшим товарищам, уважаемым всеми людям? Сказать «Я согласна» она не решалась. Сидящие могли бы подумать, что она хвастливая девушка. «Не согласна» – значит признаться в своём бессилии.

– Что же делать? – глубоко вздохнула Сакибат. – Раз партбюро и правление колхоза доверяют мне такую ответственную работу, я не имею права отказываться.

Вот с этого дня Сакибат Магомедова и стала заведующей молочно-товарной фермой «Мазуба» колхоза имени Гаруна Саидова селения Кули. Всё самое трудное было у неё впереди. С чего начать? Как же организовать работу на ферме? Как установить образцовый порядок? Эти и многие другие вопросы не давали теперь покоя Сакибат.

Однажды в летний день, когда все доярки вернулись с заготовки силоса, она решила: зайду к каждой в дом и поговорю по душам. Так и сделала. Всех обошла, обо всём переговорила – и о личной жизни, и о работе на ферме.

– Я тебе верю, – во время одной из таких бесед сказала ей молодая работница фермы. – Но вот многие говорят, что ты жадная очень.

– Почему жадная?

– Сама не знаешь?

– Не знаю.

– Как же не знаешь? Раньше мы иногда и поллитра молока не записывали нигде. А ты даже полстакана на учёт берёшь...

– И море состоит из капель, – ответила Сакибат. – От этих полустаканов колхоз станет богатым, понимаешь? Если каждая доярка нашей фермы будет надаивать в день по одному лишнему стакану, то за год это составит 7500 литров, или больше, чем могут дать девять коров. А если от всех коров колхоза каждый день надаивать по лишнему стакану, то получится на 573 тысячи литров молока больше.

– Теперь и я вижу, что ты действительно жадная, – лукаво сказала доярка. И тут же серьёзно добавила: – Пастухи наши недовольны тобой, говорят, обижаешь их.

– Чем же обижаю?

– Покоя не даёшь им... Днём и ночью заставляешь их на пастбище быть.

– А они хотят как раньше? Да? – горячо заговорила Сакибат. – В полдень выводить коров и до захода солнца приводить? Не выйдет!

Шли дни, месяцы. Коллектив фермы сплачивался вокруг своего вожака. Правда, были и нытики, лентяи, не соглашавшиеся с коллективом, но их убеждали, исправляли, воспитывали. И вот стали подводить итоги работы молочнотоварных ферм колхоза. Ферма Сакибат Магомедовой заслужила большую похвалу, однако, она отставала от передовых МТФ, где бригадирами работали опытные животноводы Юсуп Кубиев и Сайпу Магомедов.

– Ничего, не будет унывать, – решили доярки. – Посмотрим, кто кого опередит в следующем году?

А Сакибат мучительно думала об одном. Если и в этом году работать на прежней ферме, улучшений не будет. Мало здесь пастбищ, мало сочных трав, обязательно нужно найти более удобное место для летней фермы. Но где?

Девушка исходила чуть ли не все земли района. И вот в долине реки Бярачай нашла развалины старого хутора. Хотя помещения были полностью разрушены, там оставалось много богатых пастбищ с сочными травами.

В правлении колхоза выслушали Сакибат и послали в долину строительную бригаду. Вскоре на месте развалин выросла новая колхозная ферма.

Теперь можно было соревноваться по-настоящему. Кормов стало в достатке, а значит и надои молока должны резко возрасти.

Через 9 месяцев, уже в конце 1958 года, поехали на ферму представители парторганизации колхоза и члены правления. Собрали всех доярок. Парторг сказал, что ферма Сакибат Магомедовой годовой план надоя молока выполнила за 9 месяцева, получив от каждой коровы по 940 литров молока. Тут же он вручил Сакибат переходящее Красное знамя.

Через несколько минут это знамя развевалось над фермой. Один старик долго, с каким-то удивлением смотрел на алое полотнище.

– Видишь, старик? – спросил кто-то.

– Что, я слепой что ли? Вижу, конечно. И весь колхоз тоже видит это знамя. Молодец, Сакибат!

И. Канчиев

Кулинский район

«Комсомолец Дагестана»

11.04.1958

 

ХIАЙП! «ЧЧАРНИЙН РУРТУННИ»

 

Укунсса махъру гьарзану баллай бия октябрьданул 10-нний, 11-нний Ккуллал шяраву. Вай мукъурттил мяънагу оьрмулул бугьараминнан хъинну кIулссар. Ницахун ягу чахун ччинну бавхIуну ччар дуллай, ла-яла, ца увххукун, гаманал ласлай бикIайвахха. Мукун хъунмасса хIаллай ччарний лагма занай, увххун, цащара ласунма къаукларча, канихьсса нурща ччиннайн руртун, ливхъсса ишругу шайссия. Мукун ливхъманахун бахчилай, рихшантру дуллай, хъян бикIайссия «агь вил къаттай, ччиннайн руртунни» – тIий.

Уттиния мукун ччарду даву хъамара риртун дур. Цир хьусса, ссаятур Ккулув укунсса гъалгъарду? Иш цамур куццуйсса бур.

Гьарун Саэдовлул цIанийсса Ккуллал колхоз райондалийгу, республикалийгу, хIатта щалла Союзрайгу хъинну машгьурну дуссия. Ва укун хьхьичIуннай давриву, шиккусса колхозниктурал маэшатрал кутак цIакь давриву, шяраваллил чIалачIин ххуй давриву ва цаймигу хъинну чIярусса ххуй чулухуннайсса дахханашиннарду давриву хъунмасса бияла бия ва колхозрал бакI ххуллу бувгьуну наниминнал, мунил председательшиву дуллалиминналгу, хаснува МахIаммадхIажи ХIажиевлул ва мунал хъиривсса ХIасан Рамазановлулгу.

ХIасан Рамазановрив ва колхозравур хъун хьусса. Хъунмасса жамилул жамичи куна, хъинну усттарну, цала даву ххуйну кIулну, вихшалларай дачин дурну уссия цалла колхоз. Багьавай, сийлий ва хIурматрай уссия му шяравугу, райондалийгу, мунил кьатIувгу. Аммарив махъсса чIумаллив, цуксса хIайпнугу, «дуссия», «уссия», «буссия» тIисса махъру гьарза хъанай бавчуна, «ур», «бур», «дунни», «хьунни» тIий, хьхьичIара кунна цIарду къадуллай. Щала билаятрал бакIрачIан бувкIмур ва колхозрал бакIрачIангу букIлай бавчуна. ТIул бяйкьуну тIини кунма, гьарзад яларай хъанай дарчуна. Вай гьарзадрал тахсиркарну колхозрал председатель ккалли уллай, цIа дурксса захIматчитал-колхозниктал цавува цивппа кьуцIу буллай, цIуру-кIуру тIун бивкIуна. Ахиргу, цалла цIуллу-сагъшиврулсса буллай шяраву акъа уна, колхозрал председатель укьан ан кьаст лархIуна гьашину интту. Баян бувну бия цала пикри райондалул хъуниминнан колхозрал председательнангу. Председательлив собраниялийн увкIун акъая. Колхозниктуралгу му акъанма хIукму бувну бия, му укьан увну, колхозрал хъунама зоотехникну зузисса Кь. Мурачуев мунахлу итан.

Цаппара хIаллаварив, занахьусса ХI. Рамазановлул, хъирив уклай, колхозниктурал бувсса хIукму къатIайлашиву чIалачIи бувну, цала къуллугърай авцIуну, цIунилгу зий уссия. Зий уссия чIумуха лавхьхьуну.

Уттирив, ци щяйтIаннул аххана увссарив, колхозрал правлениялийн МахIачкъалалияту мунал телеграмма гьан дурну дия, цува мушакъатну ушиврийн бувну председательшиврияту, цувагу акъана, мурахас увара тIий. Колхозниктал вих хъанай бакъая. Лавгуна Шяраваллил советрал председатель Р. Маммаев мунал хъирив. Амма ХIасангу къаувцуна зана хьуна. Вана ванийн бувну бия, «ччиннайн руртунни» тIийгу.

Октябрьданул 10-нний хьуна колхозрал правлениялул заседание. ХIукму бувуна собрание дуван, колхозниктуран ччиманаяту цIусса председательгу увчIин, правлениягу цIу бан.

Хъиривмур хьхьуну хьунни колхозниктурал собраниягу, ихтилатру лап гурсса, ссавур дан, махъун бичин къачин къабучIисса проблемарттая, дусса диял дакъашивурттая хьуна. Лап сситтулну, итта-иттав кьутIинсса аьй-бювкьурду дуллай бия колхозрал председатель ХIасаннуй ва райондалул хъуниминнай, колхоз лащинсса даражалийн дагьан диртунни тIий. Цибанссия, мигу бия бачIвасса махъру.

МаслихIат хьуна хьхьичIара кунна дачин дуллансса правление ва мунил председатель цIуну бувчIин. Дуллуна арула специалистнал цIа. Ахиргу, ххюннал цалами махъуннай ларсун, къарязишиву бувсун, лирчIуна анжагъ кIинналсса – хьхьичIва вара колхозрал председательнал заместительну зий цимирагу шин дурну, утти МахIачкъалалив зузисса, зоотехниксса Юсуп Рамазановлул ва ветврачсса Малик Исакьовлул. ЧIявуминнал чIурду шаврийн бувну, председательну увчIин хIукму хьуна Юсур Рамазанов. БувчIунни цIусса правлениялул членталгу.

ТIайлассар, цIанасса чIумал колхоз дачин дуллан къабигьар. Ва гьиву бакIрайн лавсманай цучIав мяш къахьунссар. Амма цIусса председатель цува даву дуллан хъинну гъирарай ва колхозниктурал дакI хьунмур буллай, колхозрал ишру ххуй бан бюхъаншиврий ми вихшала дишин буллай ия. Вайннал мурадгурив ва бур, акъарив хъинну яхI гъавгъун, давриву лапра дакI дурксса кунма, багьавай рязи бакъа бия ми. Балики Гьарун Саэдовлул цIанийсса колхозрал цIа цIунилгу гьаз хьун. Ка бакьиннавча!

Амма на хIайп ва лихъан ивтун тIийна уссара.

Гь. ХIасанов,

23 октябрь 1992 ш.

 

ХIАЙП, ХХУЙССА КОЛХОЗ

Перестройкардал дайдихьулия шинмай ку чичулт байбивхьунни колхозру халкьуннан заралсса дия, аьркин дакъасса затру дия тIий. На миннащал рязи къахъанай ура. Ихтилат Ккуллал шяравусса колхозраяр.

Ккуллал жямат ятти-гъаттараха зузисса халкь бия. Колхозру хьуннин халкьуннал ахIвал хъинну мискинсса бия. Ялапаршин захIматсса дия. Продукция чанну дулайсса зунттал жинсрал ятту-гъаттара ябуллай бия. Дугьайсса хъуру халкьуннан диялсса дакъая. Хъуния дучIаймургу хъинну лащинсса дия.

Ккуллал чиваркIуннан багьайва ттукку-балчаннул бурхIай цачIара салкьи дуван бювхъусса нис, дикI, нагь ларсуну, Кураллал районнайн гьан къалмух даххана дуван. ЧIявуну Кураллавун лавгсса арамтуннай бургъил азаргу шайва, му азаруннил лигума литIайва. Укун мискинну ялапар хъанай Ккуллал агьалинал ттуршрахъул шинну хьуну дия. Шяраву бакъая цуппа ца къатта тахталул пол, магъи дусса, дакъа уттуишинсса кровать щичIачIав, цайми мебеллая къатIунну. Школардая, махъсса духтуртурая, дурккусса инсантал бакъашиврия ихтилатвагу къабанну. Вана укун ялапар хъанай бия Ккуллал жямат хъу-лухччигу, ризкьигу цахьра-цахьра дусса чIумал.

Дяъви байбишиннин Ккулув сакин дуруна колхоз. Буттал кIанттул цIанийсса дяъвилийн лавгуна шяравусса чIявуми арамтал. Дяъвилийн лавгминнал давуртту дуллай бия хъами, оьрчIру, къужри. Хъами-оьрчIахун дагьсса колхозрал ишру хIура къавхьуна, ялагума цIакь хьуна. Колхозрал чIявусса кумагру бувна жула аьралуннан дяъвилул шиннардий. Кумагру бувну тIий, Сталиннул барчаллагьругу бувна колхозран, колхозниктуран. Дяъвилия махъсса шиннардий колхоз ялунгу гужлан хьуна. Даххана дурна ятти-гъаттарал жинс, ларай хьуна хъуния дучIаймур ччарча лаккуйсса, ччарча Бабаюртуллал зоналийсса аьрщарая.

КолхозрачIа хьуна давуртту дуллан аьркин буллалисса ттуршвахъул автомашинартту, тракторду, комбайнарду ва цаймигу шяраваллил хозяйствалуву ишла дайсса техника.

Колхозрал ва члентурал хIукуматран даххайва чIярусса ппал, нис, нагь, яттил луттирду, чIярусса дикI ва цаймигу бакIлахъия. Дарххумуних колхозран дучIайва чIярусса арцу. Мунияту колхозниктурал ахIвалгу хъинну ххуйсса бия. Колхозникталгу рязийну колхозрал давурттал лагма лавгун бия, хъуниминнащал даву дуванна-къадуванна тIутIисса бяс-ччал къабикIайва. Колхозрал хъуслил хъиривгу хъуними гужну къулагъас дуну ялув бавцIуну бикIайва, колхозраву захIматрал низам ххуйсса дия. Ти-шинмай колхозраву лаглагисса хъинну чансса бия, хьхьичI 400-500 къатта бусса шяраву хьуна 1000-нния ливчусса хозяйстварду.

ЦIа дурксса лакрал шаэр АбутIалиблулгума Ккуллал шяраваллиха ххуйсса шеъри бувну бур. ЧIявусса колхозниктурал хьхьичIарасса буттахъал къумацIан къатри кьариртун, ххуй-ххуйсса илкинсса багъругу бусса къатри дунни. Махъминналгу цуя-ца инсан къаливчIунни къатри цIулаган къадурсса.

Колхозирттал заманнай Ккулув бувунни хъунмасса больница, Дворец культуры, машлул центр, кIива дянив даражалул школа, колхозрал ясли-сад, пекарня, баня, библиотека, нагь-нисирал завод, бурчу-луттирду бакьин байсса цех ва цаймигу кIанттурду.

Ккуллал колхоз ххуй чулий машгьурну дия щала Дагъусттаннайгу, СССР-данийгу. Ккуллал колхозрал цIа Московлий ВДНХ-лий дикIайва.

Ккаккиялунсса давурттахлу чIявусса колхозниктуран орденну ва медаллу дуллуна хIукуматрал. ЧIявуну занази ЯтIул ттугъ КкуллачIа бикIайва ризкьичитурал ххуйсса давурттахлу буллуну. Ккуллал ца яттил бригадалул хъун хIухчу Адуев НурмахIаммадлун ЗахIматрал виричунал цIагума дуллуна.

1985 шиная шиннай перестройкагу дайдирхьуссар, колхозрал ишругу бакI ялавай бавчуссар. Халкьуннан мадара ххаришивугума дия къашавайсса Черненкон, гъалгъа тIун къахъанахъисса Брежневлун кIанай генеральный секретарьну жула Кавказнавасса жагьилсса Горбачёв ивтукун. Ва хIукумат цала разгонналий цурда най дия. Та Хрущёвлуя айивхьуну, хIукуматрал бакIчину цуя ца мюнпатсса хъунама къаувккуна ца Андропов личIаннин, гагу лахъи къалавгуна. Партиялул иширттаву хьуннав, хIукуматрал законнаву хьуннав, колхоз-совхозирттаву чIярусса диялдакъашивуртту ялагу дия. Перестройкалул ми диялдакъашивуртту духлаган дуллансса кIанттай цайми аьркин дакъасса къеллу дачин дуруна.

Щурущи дунни хIанттил закон тIисса авлия законная байбивхьуну гьарца зат хьхьичIмур зия дурну, цIуну цичIав дан къахъанахъисса. Ми цумур ссайн дуркссаривгу гьарцаннан кIулли.

Горбачёвлул цIу законнайн къаршину гъалгъа тIутIисса Ельциннуйн халкьуннал мадарасса вихшала дуссия. Цува хъунама шайхту, Ельциннулгу перестройкалун кIанай реформардугу дайдирхьуну, СССР-гу зия дунни. ПуркIуравату ливчуну агьали цIаравун тти бакIрайн багьунни. ХIукумат зия хьувкун, законну духларгукун, цуксса ххуйнугу, колхоз зия къархьуну дикIайссарив?

«Илчилий» цаппаравасса чичулт тIий бур, ай колхозрал ишру зия хьун къабитаншиву му Ккуллал колхозниктурал цала ишри тIий. ХIисав дува му затрал: колхозрал маэшат бия дикI, ппал, нагь, нис, накI даххаврия. ХIукуматрал колхозраща чIярусса ппал машан ласайссия, утти тIурча, ласлай бур Новая Зеландиянава. Гилу гьукра ласайсса ппалгума ххирану дацIансса жучIарасса ппалуяр га ххуллу хIисав бувкун. ЖучIарасса ппал оьккисса дур учай тIар, – уттинин ххуйнугу диркIун, утти цукунни хьусса ми оькки?

НакIлил литIра щинал поллитIралияр кьюркьуну дур. Ца комбайн 100-нния ливчусса миллионнан бур, гайми затругу муниха лархьхьуну дур.

Колхозрал давуртту дуллалинан дулун колхозрачIа арцу къадикIай, багьа къабуллай бур тIий, дан бюхъаймур дуллай халкьгу бакъар. Ххалаххул хъириври ххалгу дачайсса – хIукуматрай низам дакъаний колхозраву ча дикIанссар низам. Гьарца чулуха ссуссукьу хъанай дур колхоз. Дуссия чIунну так ца колхозрал 60 азарахъул яттил бакI бур тIий, утти тIурча, 15 азаруннинмагу къабиллай бур.

Хъинну хьунссия я бюхъайсса хIарачат бувну колхоз щурущи дуван, дуркIмур аваданшиннагу чIявучин мюнпатну хъанахъи дуван, ягу думур зат колхозниктурайх дачIин – вайми демократътуран ккавкмур жяматрангу ккаккан.

Акъарив хIайпри ххуй-ххуйсса захIматчитурал чIярусса гьухъ экьируртIуну сакин дурсса, ххуйсса колхозрал аваданлугъ щил дуркссарив къакIулну тели-техъи дурну духлаган дан. Кув чичлай бур коммунистал микIирай ттукри кунма банмур бакъа бавцIуну бия тIий. Коммунистурал чачан бизан бувна ца ттупанг пIякь учин къабувну ца гьантлул мутталий Къазахъисттаннайн. Вана утти 2 ссятрай 1 полкрал аьралуннал чачан паракьат банна тIисса демократътураща уттивагу буван къахъанай, микIирай ттукри кунма бавцIуну, хъуними куннащал ку байбизлай хъами кунма. Коммунистурал 1 къ. ххюва буханка ччатIул булайсса бивкIхьурча, демократътурал 2000 къ. ца ссахIвануксса буханка буллай бур. Коммунистурал гьарца зурул 20-ннин зузинан харж булайссия, утти демократътураща 5-6 зурдардил харжру булун къахъанай бур. Коммунистурал заманнай вина ччинийн лавгун, ччиний зун бюхъай бия – демократътурал давуртту дакъултрал билаят буцIин бунни. Цу-цумунин ци тIунна тIунсса чIунгу кIанугу бакъар. Куннал чичлай бур, ай тIабиаьт даххана къашайссарча нех нанисса чулиннай най риртун, ганий гьарахъалу дирхьумари тIайлама тIий. Мукунгу хъинахха, амма хъанай цамур иш бур, гьарахъалу цаннал дурну, гания хайр ласлай цайми хъанай бур.

Масалдаран, ласунну укунсса зат: ку бур оьрмулухун зий, захIмат буллай, шагьрулий бувгьу къатраву ялапар хъанай, куннал бур мива шагьрурдай кIи-кIирайра, шан-шаннайра паччахIнал чIалъаьрдаяр ххуй-ххуйсса къатри. Ми мукунми ци захIматру буллай буссар, миннал мискиннахьгу учин бан хъина укун зузу инавагу ваксса авадан хьун куну. Жувания бикIару ххуймунил опыт ласун аьркинссар тIий. Капитализмагу Маркслул луттирдавусса классический капитализм дакъар – му гужну даххана хьуну дур тIий бур, чичлай куннал. Марксизмалул догма дакъархха – мугур даххана хъанахъисса. Коммунизмагу Чернышевскийл романдалувасса Вера Павловнал 4-мур макI куннасса къадикIанссия, гьалбатта. Коммунистурай аьй ришлашиссагу буккай вай махъсса шиннардий чIявуну – ми Горбачёв, Ельцинхъул кунмассагу бивкIссар коммунистал. А.П. Чеховлул «Хамелеон» хаварданувусса Очумелов кунма цал укун чавай, яла ганийнма къаршину учавай.

Къахъина инсантурангу хIакьину ца, гьунттий цамур тIий, вардиш шавугу, яла-яла коммунистуран.

Коммунистурал хIукумат дуний гайнная цIарду дуллай, гай яла лавгукун, гайннал оьккишиврия байкъалитIайсса коммунисталгу коммунистал бакъар. Ялугьланну – зия дурунни хIукумат, дакьин данссагу уккайрив ккаккан. АцIниясса шиннур зия дуллай най. Дазлайгу байбишайссания. Базарнияча хьунни, рынокрив та хьунссарив къакIулли.

«Илчи», 7 ноябрь 1996 ш.

 

* * *

Аьпа баннав цал, Асланнул ва макьалалуцIун бавхIун, нагу учивияв, жува вардиш хьуну буру, цайминнал хIурмат буллай, жулламур чунчIав къагьанссарча тIий. Буру, циванни кьюлтI бан?

КIайксса хъуни-хъунисса давуртту дурсса, жяматран, районналунгу хъунмасса хъинбала бувсса, оьрус мазрай учиннача: «Человеку союзного масштаба мы должной оценки не дали. Не дали!»

Цалчин, ххаллилсса, гьунар бусса драматург, шаэр, публицист, революционер-большевик Гьарун Саэдовлул цIа дуссия ва колхозран МахIаммадхIажинал ва цIа гьаз дурссия, бюхттул дурссия бюхъайссаксса. «Демократътурал» чул бувгьуминналлив ва цIа ччанналун дуртун, экьидуртун, дакъа дурссар. Цала шяравучунал цIа мукун экьидуртун къадитан, «колхоз» тIисса цIа дакъа дакъасса Ваччиял цалламунин дирзунни. Ккуллалмунин? «Племхоз Кулинский»!!!

ЧIаххувсса Хъусращиял, Къяннал ва цайминнал тIурча, ми колхозру дуллай, хъуни-хъунисса захIматру бувсса бусравсса гьалмахтурал цIарду дирзунни. Барчаллагьрихха!

КIилчин, духьунссия «колхоз» тIисса цIа къаччан ъьуну. Дитанну! Цанникьай, МахIаммадхIажинал цIа абад дан чIири-хъунссарагу даву къадурсса? КIай колхозрал правлениялул къатрал, ягу культуралул къатлул, ясли-садрал, сельхозтехникалул МРО-рал, азарханалул ва цаймигу чIяру-чIярусса стройкардал чIирайрагу ца мемориал ула лачIун данния бюхъанссия. Юх, на навагума цимилгу му масала гьаз бувссар. Аьпабиву Муси Оьмариевлул, Сяид Кьаммаевлул, Рапи Абакаровлул ва цайминналгу гьаз бувссар. Амма му чIу щинчIав къабавссар. ХIайп!

Уттигума къачIалссар чивияв. Балики, щин бунугу дакIнийн багьан.

Автор


ПОСЛЕСЛОВИЕ

 

Дорогие читатели! Большое спасибо вам! Я от души рад и благодарен вам за то, что набрались терпения до конца прочесть эту книгу. Признаться, хотя давно намерен был составить эту книгу, к сожалению смог собрать всего несколько воспоминаний об этом сверхчеловеке, гиганте.

Скажу откровенно, мне нелегко было собрать и составить книгу. Все хвалили покойного по всем статьям, но написать пару строк согласились единицы. Я удивился, когда даже близкие, казалось бы, друзья, родственники, сотрудники меня кормили обещаниями написать, но так и не написали ничего. Ну что ж! Пусть этот грех будет на их совести!

Однако я вдвойне рад, что многие интересовались, звонили, спрашивали, когда же выйдет книга воспоминаний об этом человечном человеке, отличном, душевном, принципиальном руководителе, заботливом отце и порядочном семьянине, подлинном горце. И мне это удалось показать в книге. Огромное спасибо тем, кто помог мне, сотрудничал, радовался удаче. Но порой я удивляюсь, чего нам не хватает, вернее, не достаёт в этой жизни. По-моему, не хватает лишь одного – научиться жить на Земле, как настоящие люди.

И мне особенно больно то, что человек порою теряет в себе доброту, порядочность, заботу о ближнем, а приобретает алчность звериную!

Разве такое будущее завоёвывали нам ценою своей жизни наши предки? Разве за это воевал и самозабвенно работал покойный Магомедгаджи?

Ради Бога, благородного, милостивого, не забывайте, пожалуйста, таких предков, как Магомедгаджи Гаджиевич!

Но, как сказал Н. Касимов, другие пришли времена. Льются грязь и фальш в жизнь потоком. А подобные ему сеяли мудрости семена, оставив о себе добрый след потомкам.

Всем любовь щедро дарите, и нежность, и дружбу, гордитесь и дорожите добрыми именами потомков! Будьте же до конца людьми! Берегите свою человеческую честь и совесть, не теряйте! С любовью и уважением к вам

Автор

 

 


P.S.

Гарун Юсупович!

Стихи, на мой взгляд, не вписываются в канву книги как не имеющие связи с деятельностью героя повествования.

А.Гаджиев

 

***************

 

Уттигу шилагу аьзизсса улчай,

Ур чинсса чув усса чулданул кюруй,

Чувшиврул бувцIусса умматрал минай,

ЛичIаннав вил пар-пар тIи зунчай.

Лакравугу лаксса, агь, Ккуллал жямат,

Къадукканнав тачIав зул дакIру кьянат!

Р. Башаев

 

*****************************

Алексей ХIажиев

 

* * *

Щаращив кьакьарча, кьакьайссар нехгу,

МархрацIа буварча, багьайссар мурхьгу.

Буттал аьрщарая арх увцуманан

КьурчIиссар шаравгу, кьурчIиссар ччатIгу.

 

Ахират бушиву дакIнийн къабагьай,

Дуньял панашиву дакIния буккай,

Вил чIарав лахIзалул тIитIала тIитIай –

Оьрмулул тIин-тIааьн утти бур бувчIлай.

 

Пахъ багьну личIлай бур бачIва кIичIиртту,

Ялгъузну чIалай бур эяллал чIиртту,

Ятинну ливчIусса щарнил ккурчIату

Леххаврий оьвтIий бур тай кIялачIиртту.

 

Дуньяллий гьарцаннал ххуллу цар бусса –

Дайдихьугу цасса, ахиргу цасса,

Лахъазаннтту, кьаркру, ламурду тIурча

Му ххуллий гьаркаснал бур цалвалусса.

 

ХI. Адамов

КIУЛССАРИВ ВИН ВА ЖУЛ ККУЛ?

 

Чумартсса дакIурдива

Чувшиву личин дуллай,

Зий буссар Ккуллал жямат,

Буттал улча ххуй буллай.

 

ЗахIмат бай бурцIил ххяпри

Зий дуссар кьуват мяш тIий,

Азгъунсса урттул маршри,

Щуруй буссар палцIа тIий.

 

Буссар Ккуллал вирттаврал

Хъазамирттаву цIуртти,

Хъаннил лухIи яруннил

Эшкьилул ччаврил кюртти.

 

Шикку буссар ниттихъул

ОьрчIайн ихухъул тIисса

Дуссар мусил симанну

Я щума хIайран айсса.

 

Шикку буссар ттаттахъул

КкурчIа чIюлу бан кIулсса,

Къужрал чIарав гъапухъул

ХIазран балайрду чайсса.

 

Буссар савдажарталгу

Базарду чIюлу байсса,

Бюхттул зунттал яхъалу

Ттурзанну ябувайсса.

 

Шикку дайссар дукьрахIан

Дунияллийх цIа ларгсса,

Миннухун дукан дукра –

Гьарзад цивура дусса.

 

Шикку буссар аьлимтал

Элмурдал мархри кIулсса,

Аьрасатнал халкьуннан

Оьрус маз лахьхьин байсса.

 

Шикку сагънура дуссар

Кьумав МахIмудлул рухIгу,

Авиценнул зумуну

Зунттаву хIакин хьусса.

 

* * *

НахIушиву ччими, ччаву дан кIулми,

Душваврал захIматран кьимат бищайми,

Цайминнал хъусличIан ка къатIитIайми,

Вари жул инсапгу, лакрал имангу.

 

ОьрчIру чIявушиву, душру ххуйшиву,

Нину аьзизшиву, ппу узданшиву,

ЧIаххул ххирашиву, дус тIайлашиву –

Вари жул буттахъал чIакусса талихI.

 

ЦIардан лайкьсса агьлу шикку къачанссар,

Ялун найсса чIунгу чIувну ххирассар,

Москав маччашиву, Анжи гъаншиву –

Вари жул умудгу, Ккуллал кьуватгу.

 

Руслан Башаев

ККУЛЛАХА

 

Лакрал Ватандалул кьибла-дагьани,

Кьудратрал ва чIумул чивчу кьиблама,

Душманнал турлил ххют КьукIмайн дагьаннин,

Гьаз шайссагу бивкIссар кьисасрал лама.

 

Кьиблалий кьянкьану бавцIусса Ккуллал

Кьамул байсса бивкIссар цалчинсса ккулла.

Ккуллардал бакIрахсса душманнал аьрал

Буччин байсса бивкIссар гьаттал аьрщарал.

 

Уттигу – шилагу аьзизсса улчай,

Ур чинсса чув усса чулданул кюруй,

Чувшиврул бувцIусса умматрал минай,

ЛичIаннав вил гьайбат пар-пар тIий зунчай.

 

Лакравугу лаксса, агь, ккуллал жямат,

Къадукканнав тачIав зул дакIру кьянат!

 

Р. Аьлиев

ВА ЖУЛ ККУЛ

 

Вилттили оьрчI кунма кIанттуву бавхIсса,

ЧIалай дур Ккуллал щар зунттал дяниву,

Абадлий чIаравсса ХханацIалугу

Лащай хъун баваха ттюнгъа буслайсса.

 

Ххурхху тIий нанисса Хъун неххал чIугу,

Лащай «уххай» тIисса ниттил чIуниха.

Къатрал цIияллийсса кIяла шифергу

Лащай ялтту дуртсса чалагъайлуха.

 

Буссар жул Ккулату цIасса аьлимтал,

ЦIа дурк ризкьичитал, даврил усттартал,

Нагь-нис, дикIул мяъдан, Гьаруннул колхоз,

Вил каши хъун хьуннав, чиваркI бюхъаннав!

 

 

Аьбдул Мирзаев

БУТТАЛ ШЯРАВАЛЛИХЬ

 

Буттал шяравалуй, ина ккавкманал,

ДакI рязину ттущал бусала бувай,

Ина ккаккун ччисса ттулвами яру

Вил гьар къатлул бакIрах цIунил буругай.

 

На яру битара щюлли бизанттах,

Душваврал балайрдах вичIи дирхьусса.

Мудан уругара Аькулув неххах,

ЩютIуххул чIунихун экьи нанисса.

 

Гьарзад чIалан дикIа<

Дата: 2016-09-30, просмотров: 221.