Поможем в ✍️ написании учебной работы

Имя

Поможем с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой

Выберите тип работыЧасть дипломаДипломная работаКурсовая работаКонтрольная работаРешение задачРефератНаучно - исследовательская работаОтчет по практикеОтветы на билетыТест/экзамен onlineМонографияЭссеДокладКомпьютерный набор текстаКомпьютерный чертежРецензияПереводРепетиторБизнес-планКонспектыПроверка качестваЭкзамен на сайтеАспирантский рефератМагистерская работаНаучная статьяНаучный трудТехническая редакция текстаЧертеж от рукиДиаграммы, таблицыПрезентация к защитеТезисный планРечь к дипломуДоработка заказа клиентаОтзыв на дипломПубликация статьи в ВАКПубликация статьи в ScopusДипломная работа MBAПовышение оригинальностиКопирайтингДругое

Нажимая кнопку "Продолжить", я принимаю политику конфиденциальности

(2 часа – лекция, 2 часа – семинар УСР)

1. Деятельность музеев Республики Беларусь в условиях государственного суверенитета. Переоценка социальных функций музеев.

2. Характеристика современного положения музейного дела в Республике Беларусь.

 

1. Пачатак 1990-х гг. адкрыў новы этап у музейнай справе Беларусі. Распад СССР, пазбаўленне ўлады КПСС, перамены ў палітычнай і эканамічнай сферах карэнным чынам змянілі абставіны жыцця музеяў. Новы статус знаходжання ў культурнай прасторы незалежнай еўрапейскай краіны патрабаваў ад музеяў Беларусі пераасэнсавання ўласнай дзейнасці на філасофскім і функцыянальным узроўнях. З іншага боку перагледзець сваю ролю ў грамадстве, выйсці за рамкі традыцыйных функцый і сістэм, звярнуцца тварам да працэсаў і з’яў, якія адбываюцца ў сучасным свеце, ад музеяў патрабавалі працэсы глабалізацыі.

Закрыліся і былі перапрафіліраваны найбольш адыёзныя экспазіцыі, якія ўсхвалялі савецкі лад жыцця. Адкрыліся новыя экспазіцыі, як спроба даць навуковую інтэрпрэтацыю складаных праблем беларускай гісторыі, а таксама экалагічных праблем. Недастатковае дзяржаўнае фінансаванне пачало ўсё больш пакрывацца за кошт спонсараў, мецэнатаў, камерцыйнай дзейнасці саміх музеяў. Узрасло значэнне грамадскай ініцыятывы ў музейнай справе Беларусі. Адкрыліся прыватныя музеі і галерэі. Дзве буйнейшыя музейныя ўстановы краіны гістарычнага і мастацкага профілю атрымалі статус нацыянальных. Ішлі інтэнсіўныя творчыя пошукі ў галіне музейнага праектавання, экспазіцыйна-выставачнай дзейнасці, музейнай педагогікі, вынікі якіх акумуліраваліся на старонках новых выданняў.

У кантэксце фарміравання новых дзяржаўна-царкоўных адносін пачалася дэмузеефікацыя некаторых канфіскаваных раней у царквы культавых будынкаў. Богаяўленскі сабор у Полацку, які з 1981 г. выкарыстоўваўся як карцінная галерэя, у 1991 г. быў перададзены веруючым.

У верасні 1992 г. згодна з рашэннем Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь будынак Музея гісторыі войскаў Беларускай ваеннай акругі адышоў Беларускаму экзархату Рускай праваслаўнай царквы. Гісторыка-культурны запаведнік «Заслаўе» перадаў вернікам Спаса-Праабражэнскую царкву ХVІ ст. і касцёл Нараджэння Найсвяцейшай Дзевы Марыі ХVШ ст. У 1994 г. Гродзенскі дзяржаўны музей гісторыі рэлігіі, які размяшчаўся ў будынку жаночага манастыра Нараджэння Багародзіцы, перадаў яго законным гаспадарам. Адбываўся рух і ў адваротным кірунку — у 1996 г. Музей Беларускага Палесся ў Пінску атрымаў адрэстаўраваны будынак езуіцкага калегіума.

Праіснаваўшы нядоўгі час аддзел музеяў і выставаў Міністэрства культуры падчас скарачэння дзяржаўнага кіраўнічага апарата на пачатку 1990-х гг. быў скасаваны. Было вырашана, што каардынацыяй, вызначэннем агульных напрамкаў і стымуляваннем музейнай работы ў маштабах краіны будзе займацца адзін чалавек — галоўны спецыяліст па музеях Міністэрства культуры. У дапамогу яму на грамадскіх пачатках пачаў працаваць кансультацыйны орган — Савет дырэктараў рэспубліканскіх музеяў. З 2004 г. пры Міністэрстве культуры дзейнічае Рэспубліканскі навукова-метадычны савет па пытаннях музейнай справы, на абмеркаванне якога выносяцца найбольш складаныя прафесійныя праблемы. На рэгіянальным узроўні канкрэтныя меры развіцця існуючай музейнай сеткі і фарміравання новых музеяў аднесены да кампетэнцыі мясцовых органаў улады і саміх музеяў.

7 ліпеня 2004 г. Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь зацвердзіла «Канцэпцыю развіцця музейнай справы». Гэты стратэгічны дакумент вызначыў перспектывы і кірункі развіцця музейнай галіны Беларусі. 22 верасня 2005 г. Калегія Міністэрства культуры ўхваліла Праграму развіцця музейнай справы краіны на 2006—2010 гг. Яна прадугледжвала далейшае ўдасканаленне сістэмы кіравання, мадэрнізацыю матэрыяльна-тэхнічнай базы, структурнае рэфармаванне ўсіх відаў му­зейнай дзейнасці, развіццё новых інфармацыйных тэхналогій і павышэнне прафесійнага патэнцыялу, а таксама рацыянальную камерцыялізацыю дзейнасці, накіраваную на павышэнне даходаў музейных устаноў.

У ліпені 2008 г. пры Нацыянальным гістарычным музеі быў створаны Цэнтр дзяржаўнага каталога Музейнага фонду Рэспублікі Бела­русь. Ён ажыццяўляе цэнтралізаваны ўлік асабліва каштоўных музей­ных прадметаў і калекцый музеяў Беларусі ў аўтаматызаваным рэжыме, а таксама метадычнае і лінгвістычнае забеспячэнне гэтай дзейнасці, у т. л. распрацоўку даведнікаў, слоўнікаў і стандартаў.

У дзяржаўнай праграме «Культура Беларусі», размеркаванай Саветам Міністраў Рэспублікі Беларусь на тэрмін з 2011 па 2015 г., галоўны акцэнт зроблены на павышэнне сацыяльнай і эканамічнай эфектыўнасці функцыянавання сферы культуры, інавацыйныя да яе падыходы. Перад музейнымі ўстановамі краіны праграма ставіць задачы прыцягнення пазабюджэтных сродкаў, стварэння апякунскіх саветаў, поўнай камп’ютарызацыі, адкрыцця новых стацыянарных экспазіцый у Нацыя- нальным гістарычным музеі Рэспублікі Беларусь і Белдзяржмузеі гісторыі Вялікай Айчыннай вайны, запуску інтэрнэт-партала «Музеі Беларусі», правядзення нацыянальнага фестывалю «Інтэрмузей — Беларусь».

Першыя крокі па мадэрнізацыі музейнай дзейнасці паказалі, што без стварэння сучаснай заканадаўчай базы гэты працэс не будзе эфектыўны. Стала відавочна супрацьлегласць паміж сучаснымі прафесійнымі стандартамі музейнай работы і яе састарэлым юрыдычным падмуркам, а ў шэрагу выпадкаў адсутнасцю адпаведнай заканадаўчай базы ўвогуле.

Дзяржаўны абавязак захоўваць гістарычна-культурную спадчыну зафіксаваў артыкул № 15 Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь. 4 ліпеня 1991 г. Вярхоўны Савет прыняў Закон Рэспублікі Беларусь аб культуры, які заклаў асноўныя прынцыпы культурнай дзейнасці ў краіне. 9 студзеня 2006 г. Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь падпісаў закон «Аб ахове гістарычна- культурнай спадчыны», накіраваны пераважна на яе нерухомую частку. Прыняцце гэтага закона было выклікана неабходнасцю пазбавіцца ад недахопаў прававога рэгулявання, выяўленых у працэсе рэалізацыі нормаў закона «Аб ахове гістарычна-культурнай спадчыны», прынятага ў 1992 г.

З 5 верасня 1996 г. работа музеяў у краіне пачала рэгулявацца зако­нам «Аб музеях і Музейным фондзе Рэспублікі Беларусь», які пазней быў прыняты ў дзвюх новых рэдакцыях 12 снежня 2005 г. і 6 ліпеня 2011 г. За­кон вызначыў напрамкі дзяржаўнай палітыкі ў сферы музейнай спра­вы, сфармуляваў змест музейнай дзейнасці, зацвердзіў прынцыпова новыя канцэпцыі музея і музейнага фонду, дэклараваў цэнтралізаваны ўлік музеяў усіх формаў уласнасці і стварэнне дзяржаўнага электроннага ката­лога найбольш каштоўнай часткі Музейнага фонду Рэспублікі Беларусь.

Апошняя рэдакцыя закона ўдакладніла тэрміны «музейны прадмет», «музейны фонд», «нематэрыяльная гістарычна-культурная каштоўнасць». За- мацаваны новыя падыходы да рэгулявання міжнароднага супрацоўніцтва ў сферы музейнай справы. Упершыню атрымалі заканадаўчае забеспячэнне такія пытанні, як стварэнне рэестра музеяў краіны, дзейнасць Рэспубліканскай рады дырэктараў музея, асаблівасці прававога стану музеяў пад адкрытым небам і інш.

Пасля прыняцця закона «Аб музеях і Музейным фондзе Рэспублікі Беларусь» пачалася распрацоўка механізму яго праваўжывання, які пра- дугледжвае неабходнасць змен у падатковым, крымінальным, адміні- страцыйным, грамадзянскім заканадаўстве, распрацоўку новых палажэнняў і інструкцый. Гэты працэс працягваецца і сёння. Прыняты ўказ Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь «Аб некаторых пытаннях перамяшчэння музейных прадметаў і (альбо) музейных калекцый праз мяжу Рэспублікі Беларусь» ад 10 ліпеня 2006 г., пастановы Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь «Палажэнне аб Музейным фондзе Рэспублікі Беларусь» ад 10 чэрвеня 2006 г., «Палажэнне аб парадку ра­боты наведвальнікаў музеяў з музейнымі прадметамі і (альбо) музейнымі калекцыямі» ад 3 жніўня 2006 г., інструкцыі Міністэрства культуры «Аб парадку стварэння і адкрыцця экспазіцый і выставаў музеяў» (2006), «Аб парадку камплектавання, унутрымузейнага ўліку і захавання музейных прадметаў і музейных калекцый, уключаных у Музейны фонд Рэспублікі Беларусь, навукова-дапаможных і сыравінных матэрыялаў» (2007), «Аб устанаўленні пераліку відаў культурных каштоўнасцей, якія вызваляюцца ад падатку на дабаўлены кошт пры іх увозе на тэрыторыю Рэспублікі Беларусь, а таксама пры рэалізацыі на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь» (2011). Усе гэтыя нарматыўныя акты юрыдычна аформілі і замацавалі асноўныя рэгламентуючыя нормы музейнай дзейнасці ў краіне.

На мяжы стагоддзяў адначасова з павышэннем патрабаванняў гра- мадства да музеяў, назіралася ўзмацненне канкурэнцыі на рынку куль­турных паслуг, што ўскладняла іх фінансавае становішча. Сёння музеі ўсё больш адчуваюць патрэбу ў дадатковых сродках для ўзбуйнення сваіх ка- лекцый, захавання і прэзентацыі публіцы сабранага з дапамогай новых адукацыйных тэхналогій. Аднак дзяржава не ў стане задаволіць усе гэ- тыя патрабаванні. Прагноз на будучыню таксама не надта аптымістычны, калі ўзяць пад увагу стабільную тэндэнцыю павелічэння колькасці музей­ных устаноў. Сёння амаль кожны населены пункт, кожны рэгіён імкнецца захаваць і паказаць сваю гісторыю і традыцыі ва ўласных музеях. А гэта патрабуе актыўнага пошуку сродкаў для іх эфектыўнай дзейнасці.

Нягледзячы на артыкул закона «Аб музеях і Музейным фондзе Рэспублікі Беларусь», які дазваляе музеям займацца камерцыйнай дзейнасцю і атрымліваць спонсарскую дапамогу, а таксама давядзенне Міністэрствам культуры гадавых планавых паказчыкаў па аб’ёмах пазабюджэтных фінансавых паступленняў, вызначальную ролю для абсалютнай большасці музеяў Беларусі адыгрывае дзяржаўнае фінансаванне. Пазабюджэтныя сродкі складаюць у сярэднім 10—15 % ад іх бюджэту. Тым не менш камерцыялізацыя музейнай дзейнасці — прыкметная асаблівасць сённяшняга дня. Многія музеі Беларусі пачынаюць актыўна развіваць платныя паслугі, займацца рэкламай, уводзіць у музейную інфраструктуру дадатковыя функцыі. Прыкладам найбольш плённага супрацоўніцтва музейнай сферы з бізнесам з’яўляецца рэгулярная падтрымка дзейнасці Нацыянальнага мастацкага музея, якую ажыццяўляе з 2001 г. кампанія «Брыціш амерыкэн табако». Гэты працэс, аднак, стрымліваецца з прычыны абмежаванай эканамічнай свабоды беларускіх музеяў і нераспрацаванага заканадаўства ў галіне эканамічных зносін. Напрыклад, для музеяў няма падатковых ільгот, існуе практыка абавяз- ковага ліцэнзавання многіх відаў камерцыйнай дзейнасці, рэгламентацыя і планаванне платных паслуг музеяў, недахоп кваліфікаваных менеджараў і інш.

Як важны крок наперад на шляху пераадолення гэтых бар’ераў трэба разглядаць навукова-практычную канферэнцыю «Культурная спад- чына, менеджмент, маркетынг. Іх роля ў развіцці музея», якая адбы- лася ў Беларускім дзяржаўным музеі народнай архітэктуры і побыту ў снежні 2009 г. Разам з прэзентацыяй лепшага вопыту выкарыстання сучасных маркетынгавых тэхналогій, прыёмаў менеджменту некамерцыйных устаноў у беларускай музейнай практыцы на ёй гучалі перасцярогі аб тым, што дзелавая актыўнасць музеяў, развіццё сферы культурнага адпачынку не павінны пераважаць над іх традыцыйнымі сацыяльнымі функцыямі, абавязкамі перад грамадствам. Прагнастычны аналіз сведчыць, што найбольш запатрабаваныя ў ХХІ ст. будуць тыя музейныя ўстановы, якія знойдуць гібкую мяжу, баланс паміж навукай, адукацыяй, з аднаго боку, і забавай, адпачынкам — з другога.

 

2. Музейная сетка Рэспублікі Беларусь сёння — гэта сукупнасць му­зейных устаноў розных профіляў, тыпаў, ведамаснага падпарадкавання і формаў уласнасці, якая гістарычна склалася на тэрыторыі краіны. Музейная сетка Беларусі ўвесь час расце. Кожны год на карце краіны з’яўляецца дзясятак новых музеяў і іх філіялаў. Новыя музеі ўзнікаюць не толькі ў сталіцы, але і ў рэгіёнах. Гэта — вынік іх культурнага самавызначэння, пошуку ўласнай ідэнтычнасці. Абагульненыя даныя аб му­зеях Беларусі збіраюцца і сістэматызуюцца ў рэестры музейных устаноў краіны. Найлепш вывучана частка музейнай сеткі Беларусі, падпарадкаваная Міністэрству культуры. Збудаваная згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльным прынцыпам, яна складаецца са 153 музеяў і 60 іх філіялаў, з якіх 13 маюць рэспубліканскае і 140 — рэгіянальнае (абласное, гарадское і раённае) падпарадкаванні. Гэтыя музеі займаюць 312 будынкаў.

Усю сукупнасць музеяў Беларусі можна структураваць па розных крытэрыях. Крытэрый профілю музея паказвае тэндэнцыю стабільнага колькаснага і якаснага развіцця ў краіне традыцыйных профільных груп. Аднача- сова адбываецца далейшая профільная спецыялізацыя музеяў адпавед- на больш вузкім навуковым дысцыплінам і сферам чалавечай дзейнасці. Усе музеі Міністэрства культуры размеркаваны па профільных групах наступным чынам: краязнаўчыя — 50 %, гістарычныя — 23, мастацкія — 13, літаратурныя — 10, іншыя — 4 %.

Як бачна з прыведзеных лічбаў, палова ад агульнай колькасці музеяў Міністэрства культуры мае краязнаўчы профіль. Абсалютная большасць іх была створана ў савецкі час адпаведна задачам і стандартам той эпохі. У 1990-я гг. у сувязі з трансфармацыямі ў грамадскім жыцці змяніўся ста­тус краязнаўчага музея. Масавай перапрафілізацыі гэтых музеяў, да чаго заклікалі найбольш радыкальныя рэфарматары, не адбылося. Іх дзейнасць па-ранейшаму мае комплексны характар, але змянілася сацыяльная роля. Паступова з прапагандысцкіх устаноў, дзе культура і асвета займалі падпарадкаванае становішча, краязнаўчыя музеі пераўтвараюцца ў навукова-адукацыйныя цэнтры рэгіянальнай культуры.

Як адзін з прыкладаў — праца Гомельскага-палаца-паркавага-ансамбля- Румянцавых-Паскевічаў. Тут упершыню ў беларускай музейнай практыцы з мэтай пашырэння адукацыйна-рэкрэацыйных паслуг быў створаны аддзел турызму. Рэалізаваны шэраг наватарскіх выставачных праектаў, напрыклад «Таямніцы высокай моды» з удзелам В. Юдашкіна (2010).

 На працягу 1990—2000-х гг. сфарміравалася новае аблічча Віцебскага- абласнога-краязнаўчага-музея. У 1995 г. тут адкрылася стацыянарная экспа- зіцыя, прысвечаная Вялікай Айчыннай вайне, у 1998 г. — выстава «Старажытны Віцебск», у 2003 г. — экспазіцыя, якая распавядае пра прыроду краю.

У 1990-я гг. сучасны выгляд набыла экспазіцыя Магілёўскага-аблас- нога-краязнаўчага-музея-імя-Е. -Р. -Раманава.

Да раённых краязнаўчых музеяў новага пакалення адносяцца: Кра- снапольскі-раённы-гістарычна-этнаграфічны-музей (1991), Івацэвіцкі-раённы гістарычна-краязнаўчы музей (1993), Дрыбінскі раённы гістарычна-этнаграфічны-музей-(1995), Хоцімскі-раённы-гістарычна-краязнаўчы-музей (1998), «Пружанскі-палацык» (1999), Чачэрскі-гістарычна-этнаграфічны-музей (2004), Добрушскі-раённы-краязнаўчы-музей (2005), Шклоўскі-раённы-гістарычна- краязнаўчы-музей (2007). Яны пашыраюць сферу свайго ўплыву на мясцовую супольнасць і развіваюцца тэрытарыяльна. Сёння гэта ўжо не адзін музей, а кангламерат музеяў, якія адлюстроўваюць гістарычнае мінулае і прыродныя асаблівасці краю і дэманструюць разнастайнасць музей­ных формаў — ад традыцыйных калекцыйных музеяў да экамузеяў: Музейны -комплекс-гісторыі и культуры Аршаншчыны, Барысаўскі -дзяржаўны- аб’яднаны -музей.

Буйнейшы музей гістарычнага профілю паўстаў у краіне ў 1992 г., калі Савет Міністраў Рэспублікі Беларусь надаў Дзяржаўнаму музею БССР статус нацыянальнага. Тады ж да Нацыянальнага-гістарычнага- музея-Рэспублікі-Беларусь у якасці філіяла далучылі Дом-музей І з’езда РСДРП, дзе неўзабаве з’явілася новая экспазіцыя, пазбаўленая старых ідэалагічных штампаў.  

Значныя перспектывы развіцця маюць музеі гістарычнага профілю за кошт іх спецыялізацыі, напрыклад, стварэння археалагічных і этна- графічных музеяў і тых, якія з’явіліся на месцах падзей. Музей-этнаграфіі-філіял-Магілёўскага-абласнога-краязнаўчага-музея-імя-Е.-Р.-Раманава адкрыў стацыянарныя экспазіцыі «Зямлі роднай кругазварот» (1999) пра побыт сялян канца ХІХ — пачатку ХХ ст. і «Магілёў губернскі» (2004) пра жыццё гараджан у той жа час. Экспазіцыя Мотальскага-музея-фальклору,этнаграфіі и -народнай-творчасці, адкрытага ў 1995 г., накіравана на раскрыццё рэгіянальных адметнасцей матэрыяльнай і духоўнай культуры заходняй тэрыторыі Палесся. У 2008 г. адкрыўся новы раздзел экспазіцыі музея ў будынку ветранога млына, якая знаёміць з унікальнымі драўлянымі механізмамі, тэхналогіяй размолу зерня. Фарміраванню культурнага плюралізму, засваенню насельніцтвам каштоўнасцей сваёй і іншых культур рэгіёна спрыяе Іўеўскі-музей-нацыянальных-культур, адкрыты ў 2009 г.

Характэрнай адметнасцю апошняга часу было стварэнне музеяў- гісторыі гарадоў Беларусі — Брэста ў 1998 г., Магілёва ў 2002 г., Навапо- лацка ў 2008 г., Оршы ў 2008 г., Гомеля ў 2009 г., Светлагорска ў 2009 г.

Як і ў савецкі час, вялікая ўвага з боку беларускіх улад надавалася му­зейнай інтэрпрэтацыі падзей Вялікай Айчыннай вайны. Гэта праявілася ў шматлікіх юбілейных выставах, а таксама ў здзяйсненні такіх маштабных праектаў як «5-ы-форт»—-філіял мемарыяльнага-комплексу-«Брэсцкая крэпасць -герой» (2000), Гомельскі-абласны -музей -ваеннай -славы (2005) з філіялам — Музеем-крыміналістыкі (2010), новы Белдзяржмузей-гісторыі- Вялікай-Айчыннай-вайны. Падзеі беларускай ваеннай гісторыі, аддаленыя ў часе, атрымалі больш сціплае экспазіцыйнае ўвасабленне, напрыклад у Музеі-сядзібе-Т.-Касцюшкі, адкрытым у 2004 г. ва ўрочышчы Мерачоўшчына Брэсцкай вобласці.

На мяжы стагоддзяў у Беларусі дынамічна развіваліся музеі мастацкага профілю. У 1992 г. паводле рашэння аблвыканкама ў помніку архітэктуры ХІХ ст. адкрыўся філіял Віцебскага абласнога краязнаўчага музея — Віцебскі-мастацкі-музей. У яго экспазіцыі прадстаўлены творы класікаў беларускага мастацтва (С. Заранкі, І. Хруцкага, В. Бялыніцкага-Бірулі, Ю. Пэна), выкладчыкаў і выпускнікоў Віцебскага мастацкага тэхнікума (В. Сухаверкава, В. Цвірко, І. Ахрэмчыка) і сучасных віцебскіх мастакоў. Магілёўскі абласны-мастацкі-музей-імя-П.-В.-Масленникава разгарнуў сваю першую сталую экспазіцыю ў 1994 г. у будынку былога Сялянскага банка (помніку архітэктуры пачатку ХХ ст.). У музеі прадстаўлены рэтраспекцыя творчасці народнага мастака П. В. Масленікава, прысвечаны яго памяці мемарыяльны пакой, тэматычная зала «Захаваная спадчына». Астатнія дзесяць залаў аддадзены пад часовыя выставы.

У 1997 г. быў адкрыты Дом-музей-Марка-Шагала ў яго бацькоўскім доме ў Віцебску. Экспазіцыя змяшчае прадметы побыту гараджан канца ХІХ — пачатку ХХ ст., а таксма фотаздымкі і копіі архіўных дакументаў, якія распавядаюць пра гады жыцця М. Шагала і яго сям’і ў Віцебску. У Арт-цэнтры Дома-музея рэгулярна праводзяцца выставы з уласнага фондавага збору, а таксама твораў сучасных беларускіх і замежных мастакоў. Міжнародную вядомасць атрымалі Шагалаўскія дні, якія штогод праводзіць Дом-музей.

У год адкрыцця Дома-музея Марка Шагала ў Мінску пачаліся ра­боты па стварэнні Музея-сучаснага-выяўленчага-мастацтва. З моманту ўрачыстага адкрыцця ў 1998 г. музей быў арганізатарам альбо ўдзельнікам больш за 400 выставаў беларускіх і замежных мастакоў. У рамках папулярызацыі айчыннага мастацтва добра вядомымі сталі праграмы музея — «Новыя імёны», «Прадстаўляем рэгіён», «Новая калекцыя».

Падчас святкавання 200-годдзя з дня нараджэння мастака В. Вань- ковіча ў Мінску адкрыўся новы філіял-Нацыянальнага-мастацкага-музея

Дом-Ваньковічаў.-Культура-і-мастацтва-першай-паловы-ХІХ-ст. Аўтары яго праекта мелі на мэце аднавіць гарадскую сядзібу мастака як адзін з цэнтраў культурнага жыцця сталіцы, месца правядзення мастацкіх выставаў, літаратурных і музычных вечарын. У экспазіцыі музея прад- стаўлены арыгіналы твораў сучаснікаў В. Ваньковіча — Я. Рустэма, Я. Дамеля, І. Хруцкага, А. Манюшкі.

Жаданне адкрыць музей у майстэрні, дзе народны мастак Беларусі З. Азгур працаваў апошнія адзінаццаць гадоў свайго жыцця, было вы­казана самім майстрам. Ён імкнуўся сабраць у майстэрні ўсе гіпсавыя арыгіналы сваіх работ. Таму ў 2000 г., калі Мемарыяльны-музей-З.І.-Азгура- адкрыўся для наведвальнікаў, у ім была найбольш поўна прадстаўлена яго творчая спадчына.

У 2002 г. адчынілі свае дзверы два рэгіянальныя мастацкія музеі. Экспазіцыя Брэсцкага-мастацкага-музея, створанага ў Паўднёвай казар­ме Брэсцкай крэпасці ў статусе філіяла абласнога краязнаўчага музея, дазваляе ўявіць шлях развіцця мастацтва на Брэстчыне ў ХХ — пачатку ХХІ ст. Карцітая-галерэя Г.-Х.-Вашчанкі-ў Гомелі знаёміць наведвальнікаў з творамі народнага мастака Беларусі і іншымі выдатнымі прадстаўнікамі сучаснага айчыннага мастацтва.

У снежні 2010 г. пасля заканчэння рэстаўрацыі і музеефікацыі адбы- лося ўрачыстае адкрыццё фміяла-Нацыянальнага-мастацкага-музея — зам- кавага-комплексу«Мір». Прыцягненню ўвагі з боку дзяржавы і шырокай публікі паспрыяла ўключэнне замкавага комплексу ў Спіс помнікаў сусветнай культурнай і прыроднай спадчыны ЮНЕСКА.

Да новых літаратурных музеяў Беларусі адносіцца Музей-«Акопы» філіял-Літаратурнага-музея-Янкі-Купалы, адкрыты ў 1992 г. да 110-годдзя песняра ў адноўленай сядзібе, якую арандавала яго маці і дзе ў поўнай меры раскрыўся геній паэта. Музей-Максіма-Гарэцкага філіялДзяржаўнага-музея-гісторыі-беларускай-літаратуры, адкрыўся ў 1993 г. у адноўленай бацькоўскай хаце пісьменніка ў в. Багацькаўка Мсціслаўскага раёна. Падчас святкавання 200-годдзя з дня нараджэння А. Міцкевіча, у 1998 г. на месцы яго нараджэння адкрыўся Музей-сядзіба-«Завоссе” – філіялДзяржаўнага-музея-гісторыі-беларускай-ііітаратуры. Ён уяўляе рэканструкцыю шляхецкага фальварка канца ХVШ ст. У залах сядзібнага дома разгорнута літаратурна-дакументальная экспазіцыя «Вяртанне пана Тадэвуша», якая знаёміць з гісторыяй фальварка, дэманструе адноўленыя інтэр’еры сядзібы, малюе вобразы яе жыхароў. Адной з найважнейшых спроб ушанаваць памяць славутага беларускага пісьменніка з бліжэйшай да нас эпохі з’явілася адкрыццё новага філіяла-Музейнага-комплексу-гісторыі- і-культуры Аршаншчыны—-Музея-Уладзіміра-Караткевіча. Гэта падзея была прымеркавана да святкавання 70-годдзя пісьменніка ў 2000 г. Класіку беларускай літаратуры прысвячаны Музей-сядзіба-Васіля-Быкава, адкры­ты ў якасці філіяла Ушацкага-музея-народнай-славыімя-У.Е.Лабанкаў 2004 г.

Зусім нешматлікая ў Рэспубліцы Беларусь профільная група пры- родазнаўчых музеяў. Музей-прыроды-і-экалогйРэспублт-Беларусь-(1992), які знаходзіцца ў падпарадкаванні Міністэрства прыродных рэсурсаў і ахо­вы навакольнага асяродзя Рэспублікі Беларусь, увабраў прыродазнаўчыя калекцыі былога Дзяржаўнага музея БССР. Лепшыя ўзоры флоры і фаўны Беларусі захоўваюцца ў музеях-прыроды-нацыянальных-паркаў «Белавежская- пушча»-(1950),«Бярэзтскі-біясферны-запаведтк» (1960), «Прыпяцкі» (2001).

Крытэрый ведамаснай падпарадкаванасці дазваляе прыйсці да высновы пра рэзкае павелічэнне ў канцы ХХ — пачатку ХХІ ст. запатрабаванасці музея з боку розных дзяржаўных структур. У гэты час музейная сет­ка краіны павялічвалася пераважна за кошт разнастайных ведамасных музеяў, лепшыя з якіх наблізіліся па ўзроўні да музейных устаноў Міністэрства культуры. Усяго ў рэспубліцы каля 200 ведамасных музеяў. Большасць з іх мае гістарычны профіль, прэзентуючы ў экспазіцыі біяграфію ўстановы-стваральніка альбо нейкай галіны. Да буйнейшых ведамасных музеяў Беларусі адносяцца Музей-гісторыі-медыцыны-Беларусі- Міністэрства-аховы-здароўя-{1993), Музей-сувязі-РУП-«Белтэлекам» (1993), Музей-мастацтва-цацкі пры-Тэатры-цацак (1996), Музей-Мінскага-аддзялен- ня -Беларускай-чыгункі (1998), Музей-пажарнай-і-аварыйна-выратавальнай- справы-МНС (2001), Музей-крыміналістыкі-МУС (2001), Музей-Нацыянальна- га-банка-Рэспублікі-Беларусь (2001), Музей-ваеннай-гісторыі-Рэспублікі-Беларусь-Міністэрства-абароны и др. 

Арганічнай часткай музейнай сеткі Рэспублікі Беларусь з’яўляюцца музеі Міністэрства адукацыі, пераважная большасць якіх па-ранейшаму знаходзіцца ў сярэдніх навучальных установах. Іх каля 1,4 тыс. Арганізацыйна-метадычнае забеспячэнне работы музеяў школ і прафесійна-тэхнічных устаноў адукацыі ажыццяўляюць турысцка-экалагічныя цэнтры дзяцей і моладзі.  

Крытэрый формы ўласнасці дэманструе сацыяльна-эканамічныя пе- раўтварэнні, якія адбыліся ў беларускім грамадстве на працягу апош- ніх дваццаці гадоў. Ён дазваляе аналізаваць рост музейнай сеткі за кошт не толькі дзяржаўных, але прыватных музеяў. Новы маральна-палітычны клімат, які ўзнік пасля абвяшчэння Рэспублікі Беларусь, працэс дэмакратызацыі жыцця ў краіне не маглі не адбіцца на прыватным калекцыяніраванні. Нацыянальнае заканадаўства вызначыла статус прыватных музеяў Беларусі, падзяліўшы музейны фонд на дзяржаўную і недзяржаўную часткі. Першы музей як вынік прыватнай калекцыянерскай дзейнасці з’явіўся ў ліпені 1993 г. на падмурку збору вядомага віцебскага калекцыянера І. Д. Галькевіча. Экспазіцыя адзінага ў рэспубліцы Музея- прыватных-калекцый-філіяла-Віцебскагаабласнога-краязнаўчага-музея займае чатыры залы і знаёміць наведвальнікаў з прадметамі побыту, археалогіі, нумізматыкай, пячаткамі, скульптурамі, значкамі, знакамі і жэтонамі роз­ных дзяржаў і перыядаў. Літаратурная частка калекцыі прадстаўлена ком­плексам дакументаў і кнігамі з аўтографамі вядомых пісьменнікаў. Акрамя пастаяннай экспазіцыі, у музеі праходзяць выставы з прыватных збораў гараджан і фондаў Віцебскага абласнога краязнаўчага музея.

У 1994 г. у выніку намаганняў літаратара і прадпрымальніка Я. Д. Бу- дзінаса адчыніла свае дзверы прыватнае ўнітарнае прадпрыемства Музейны-комплекс-старажытных-народных рамёстваў и тэхналогій-Дудуткі». Сёння комплекс «Дудуткі», з’яўляючыся неад’емнай часткай турыстычнай інфраструктуры Беларусі, атрымаў міжнародную вядомасць. Адзіная ў краіне аптэка-музей была адроджана ў 1996 г. у памяшканні аптэкі Гродзенскага езуіцкага кляштара навукова-вытворчым кааператывам «Біятэст». У снежні 1999 г. у Старых Дарогах Мінскай вобласці адбылося адкрыццё прыватнага-музея-А.-Я.-Белага. Падмурак музея склала калекцыя па гісторыі і культуры Беларусі (жывапіс, графіка, скуль­птура, медалі, нумізматыка), якая стваралася ўладальнікам на праця- гу ўсяго жыцця. Экспазіцыя музея разгорнута ў васьмі залах і змяшчае каля 4 тыс. прадметаў.  

Сведчаннем сацыяльна-эканамічных змен сталі таксама музеі, створаныя грамадскімі арганізацыямі Беларусі — Віцебскі-музей-воінаў- інтэрнацыяналістаў (1995), Музей-гісторыі-і-культурыяўрэяў Беларусі (2002), Музей-беларускіх-остарбайтэраў-фонду-«Узаемапаразуменне-і-прымірэнне» (2005), Музей-камсамольскага-і-маладзёжнагаруху БРСМ (2005), Музей-авія- цыйнай-тэхнікі-Цэнтральнага-аэраклуба-ДТСААФ-у-г.-п.-Баравая-Мінскага-

раёна (2009). З’явіліся таксама муніцыпальныя — Музей-гісторыі-горада-Мінска (2010) — і царкоўныя — Царкоўна-археалагічны-кабінет-Мінскай- духоўнай-акадэміі-ў Жыровічах (2001) — музеі.

Крытэрый спосабу захавання і прэзентацыі культурнай спадчыны сведчыць пра пераасэнсаванне, пашырэнне паняцця «музейны прадмет» і «музей». Гэты крытэрый дазваляе выдзеліць музеі-запаведнікі, скансэны, экамузеі з асноўнай масы традыцыйных музейных устаноў і разглядаць іх як самастойныя тыпы музеяў, якія склаліся пад уплывам новага разумення помнікаахоўнай дзейнасці. Канец ХХ — пачатак ХХІ ст. былі часам плённага развіцця Нацыянальнага-Полацкага-гісторыка-культурнага- музея-запаведніка. У 1998 г. у яго складзе адкрыўся Музей-традыцыйнага- ручнога-ткацтва-Паазер’я, у 2004 г. — Дзіцячы-музей, у 2005 г. — Прырода- экалагічны-музей.

У гісторыка-культурным-запаведніку-«Заслаўе» ў 1992 г. адчыніў свае дзверы музейна-выставачны-комплекс, дзе пачалі працаваць сталыя экспазіцыі «Зала габеленаў» і «Музыка вячорак», а таксама зала часо­вых выставаў. Адбылася музеефікацыя аб’ектаў этнаграфічнага-комплексу — млына, хаты завознікаў, кузні і свірна, дзе адразу ж пачаліся музей- на-педагагічныя заняткі і тэатралізаваныя экскурсіі. У 2005 г. у складзе запаведніка адкрыўся Дзіцячы-музей-міфалогіі-і-лесу. Ідуць работы па музеефікацыі гарадзішча «Замэчак» і Заслаўскага замка.

Пастановай Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 2 ліпеня 1993 г. «Аб мерах па адраджэнні гістарычна-культурнай спадчыны і развіцця г. Нясвіжа» была прынята прапанова Міністэрства культу­ры, Мінскага аблвыканкама і Нясвіжскага райвыканкама аб стварэнні на падмурку палаца-паркавага ансамбля і іншых помнікаў гісторыі і культуры горада Нацыянальнага-гістарычна-культурнага-запаведніка «Нясвіж». Пры гэтым улічвалася выключная каштоўнасць, значнае месца і роля старажытнага горада і помнікаў гісторыі, археалогіі, архітэктуры, што захаваліся ў ім у агульнанацыянальнай спадчыне. Сёння музей-запаведнік — гэта складаная сістэма аб’ектаў і ахоўных тэрыторый, аб’яд- наных паміж сабою гістарычна, тэматычна і функцыянальна. У яго склад уваходзяць палаца-паркавы ансамбль ХУ!—ХІХ стст., комплекс было- га кляштара езуітаў ХУІ—ХІХ стст., паркавы комплекс «Альба» ХУІІ—стст., тэрыторыя былога калегіума з ацалелымі будынкамі казармаў 18 ст., былы заезны двор ХІХ ст., будынак былой плябаніі ХУІІ ст., гарадская ратуша з гандлёвымі радамі ХУІ—ХУІІІ стст., Слуцкая бра­ма ХУІ—ХУІІІ стст., Дом рамесніка 1721 г., комплекс былога кляшта­ра бенедыкцінак ХУІ—ХУІІІ стст. У 2005 г. «Архітэктурна-культурны комплекс рэзідэнцыі роду Радзівілаў у Нясвіжы» быў уключаны ў Спіс помнікаў сусветнай культурнай і прыроднай спадчыны ЮНЕСКА.

На мяжы ХХ—ХХІ стст. супрацоўнікі Беларускага-дзяржаўнага-музея- народнай-архітэктуры-і-побыту фарміравалі новыя экспазіцыйныя сек- тары «Паазер’е» і «Падняпроўе», частка якіх яшчэ знаходзіцца ў стадыі рэстаўрацыі.

Музейны фонд Беларусі з’яўляецца неад’емнай часткай нацыянальнай культурнай спадчыны, і яго ахова — гэта найважнейшы абавязак му­зея як сацыяльнага інстытута. У музеях падпарадкавання Міністэрства культуры захоўваецца каля 3 млн прадметаў калекцый асноўнага і каля 1 млн навукова-дапаможнага фонду. Штогод дзяржаўны музейны фонд павялічваецца на 2 %. Паказчыкам вывучанасці музейнага фонду, яго ўвядзення ў навуковае і культурнае абарачэнне з’яўляецца ўлік і навуковая інвентарызацыя музейных прадметаў. Паводле апошніх даных, навуковую інвентарызацыю прайшлі 54 % ад агульнай колькасці музейных прадметаў. Гэта значыць, што толькі крыху больш паловы дзяржаўнага музейнага фонду можа быць уведзе- на ў навуковы і культурны ўжытак. Інтэнсіфікацыя працэсу непасрэдна звязана са стварэннем электронных баз даных фондавых калекцый музеяў. Да гэтай справы прыступілі 54 дзяржаўныя музеі, якія перавялі на электронныя носьбіты каля 5 %дзяржаўнага музейнага фонду. З іх 15 маюць уласныя сайты ў інтэрнэце. Ёсць сайты музеяў Мінскай і Гомельскай абласцей, дзе кожны музей мае ўласную старонку. Гэта і іншая інфармацыя пра айчынныя музеі з 2008 г. была аб’яднана ў партале «Музеі Беларусі». Вынікам укаранення новых інфармацыйных тэхналогій у музейную практыку павінна стаць адзіная агульная база даных, прадстаўленая ў інтэрнэце, — Дзяржаўны электронны каталог Музейнага фонду Рэспублікі Беларусь.

Экспазіцыі дзяржаўных музеяў сістэмы Міністэрства культуры на працягу года ў сярэднім аглядаюць каля 4 млн чалавек, 46 % з якіх складаюць навучэнцы. Напярэдадні распаду Савецкага Саюза ў БССР гэты паказчык складаў 3,5 млн, у сярэдзіне 1990-х гг. у Рэспубліцы Бе­ларусь ён паменшыўся да 2,5 млн, але ўжо напрыканцы дзесяцігоддзя дасягнуў «савецкага» ўзроўню, пасля чаго ўвесь час павялічваецца. У экспазіцыйна-выставачнай музейнай прасторы краіны выкарыстоўваецца ў сярэднім 7 % ад агульнай колькасці дзяржаўнага музейнага фонду. Ва ўмовах абмежаванага дзяржаўнага фінансавання ў Рэспубліцы Беларусь прыярытэты аддаваліся найбольш значным стацыянарным экспазіцыйным праектам, рэалізаваным у Нацыянальным мастацкім музеі (2006), Мірскім і Нясвіжскім замках.

На працягу двух апошніх дзесяцігоддзяў сталае месца ў белару­скай музейнай практыцы заняла новая дысцыпліна пад назвай «музей­ная педагогіка», якая трактуе музей як месца дыялогу культур, а наведвальніка як раўнапраўнага субяседніка, партнёра. Сучасны му­зей не з’яўляецца пасіўным адлюстраваннем культуры — ён актыўна ўключаны ў культурнае жыццё грамадства і нават фарміруе яго. Актывізацыя культурнай, асветніцкай, адукацыйнай ролі музея знайшла адлюстраванне ў практычнай дзейнасці шматлікіх беларускіх музеяў, якія распрацоўваюць новыя формы камунікацыі — музейна-педагагічныя заняткі, праграмы і нават аўтарскія арыгінальныя методыкі па рабоце з асобнымі катэгорыямі наведвальнікаў. Найбольш распрацавана сістэма ўзаемадзеяння музея з вучнёўскай аўдыторыяй.

Вялікай папулярнасцю сярод жыхароў Беларусі і турыстаў кары- стаюцца фестываль арганнай музыкі «Званы Сафіі» ў Нацыянальным Полацкім музеі-запаведніку, фестываль этнічнай музыкі «Сымон-музыка» на Стаўбцоўшчыне, што праводзіцца Літаратурным музеем Якуба Коласа, канцэрты класічнай музыкі ў Нацыянальным мастацкім музеі. Асаблівасцю асветніцкай работы Музея-гісторыі-тэатральнай-і-музычнай- культуры-Рэспублікі-Беларусь (2002) з’яўляецца яе тэатралізаванасць — пра- вядзенне батлеечных спектакляў, праслухоўванне музычных твораў, тэатральныя і літаратурныя вечарыны ў філіяле-музея — Гасцёўні-Уладзіслава- Галубка. Новымі прыкметамі музейнага жыцця сталі нетрадыцыйныя формы работы з наведвальнікамі, накшталт «Ночы музеяў», якая звычайна прымяркоўваецца да Міжнароднага дня музеяў, што святкуецца штогод 18 мая, музейныя фестывалі і святы.

У музеях, падпарадкаваных Міністэрству культуры, працуюць каля 3 тыс. чалавек, з якіх трэцюю частку складаюць навуковыя супрацоўнікі. Іх мэтанакіраваная падрыхтоўка па спецыяльнасці «Музейная спра­ва і ахова гістарычна-культурнай спадчыны» вядзецца з 1992 г. — у Беларускім дзяржаўным універсітэце, з 1994 г. — у Беларускім дзяржаўным універсітэце культуры і мастацтва, з 2001 г. — у Віцебскім дзяржаўным універсітэце імя П. М. Машэрава з прысваеннем ступеней бакалаўра і магістра. Падрыхтоўку кадраў вышэйшай кваліфікацыі ажыццяўляе аспірантура па спецыяльнасці «Музеязнаўства. Кансервацыя і рэстаўрацыя гісторыка-культурных аб’ектаў». Пачынаючы з 1994 г. у рамках двухгадовай школы музеялогіі перападрыхтоўка практыкуючых музей­ных супрацоўнікаў з прысваеннем кваліфікацыі «музеязнаўца» праходзіць у Інстытуце культуры Беларусі. З 2008 г. у Беларускай дзяржаўнай акадэміі мастацтваў рыхтуюць кадры па спецыяльнасці «рэстаўратар жывапісу».

Галоўнай пляцоўкай міжнароднага музейнага супрацоўніцтва ў Рэспубліцы Беларусь з’яўляецца Беларускі нацыянальны камітэт Міжна- роднага савета музеяў (ІСОМ), створаны ў лютым 1999 г. на канферэнцыі музейных работнікаў Беларусі ў Мінску.  

Прызнаным лідэрам сярод музеяў Беларусі ў галіне міжнароднага супрацоўніцтва на мяжы стагоддзяў стаў Нацыянальны мастацкі музей. Апошнім часам яго кіраўніцтва падпісала дагаворы аб супрацоўніцтве з Эрмітажам, Траццякоўскай галерэяй, Каралеўскім замкам на Вавелі, Венскім мастацка-гістарычным музеем, Нацыянальным музеем Тайва­ня і інш.  

Да ключавых праблем музейнай справы Беларусі на мяжы ХХ і ХХІ стст., якія адначасова ўтвараюць праблемнае поле сучаснай айчыннай музеялогіі, адносяцца:

1. Развіццё музейнай сеткі:

• яе версіфікацыя, з’яўленне новых тыпаў музеяў і ўдасканаленне старых;

• развіццё прыватнага і грамадскага сектара ў музейнай сферы;

• развіццё гарызантальных сувязей музеяў, удасканаленне сістэмы кіравання музейнай справай, пашырэнне інфармацыйных магчымасцей беларускіх музеяў.

2. Матэрыяльна-тэхнічная база музеяў:

• развіццё і ўмацаванне музейнай інфраструктуры (дарогі, добраўпарадкаванне будынкаў, стварэнне інфармацыйных службаў, рэкрэацыйных і гандлёвых зон);

• рэканструкцыя старых музейных будынкаў і прыстасаванне іх пад музейныя патрэбы;

• узвядзенне новых музейных будынкаў, распрацоўка крытэрыяў развіцця спецыфічна музейнай архітэктуры;

• сістэмы аховы, распрацоўкі тыпавога фондасховішча музея і сістэмы жыццязабеспячэння музейных прадметаў;

• мадэрнізацыя тэхнічнага абсталявання музеяў, у тым ліку іх камп’ютарызацыя і інтэрнэтызацыя.

3. Дзяржаўная фінансавая палітыка ў дачыненні да музеяў:

• дзяржаўнае фінансаванне базавых музейных функцый, уключаючы камплектаванне асноўнага фонду;

• стварэнне рынкавых гаспадарчых механізмаў, якія б стымулявалі творчую актыўнасць музеяў;

• змяненне падатковай палітыкі ў дачыненні да музеяў, фарміраванне сістэмы падатковых ільгот;

• фінансаванне міжнароднага супрацоўніцтва музеяў, іх удзел у між- народных арганізацыях і асацыяцыях;

• стымуляванне творчасці музейных супрацоўнікаў і заахвочван- ня іх;

• укараненне праектных метадаў фінансавання музейнага працэсу;

• камерцыялізацыя асобных формаў музейнай дзейнасці.

4. Захаванне, вывучэнне і выкарыстанне Музейнага фонду Рэспублікі Бе­ларусь:

• развіццё камп’ютарных тэхналогій у музейнай практыцы, музей­ная інтэрнэтызацыя, інтэграцыя існуючых музейных інфармацыйных рэсурсаў у нацыянальны інтэрнэт-партал;

• стварэнне дзяржаўнага зводнага каталога музейных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь, асноўныя кірункі яго дзейнасці;

• развіццё прэвентыўнай кансервацыі і рэстаўрацыі музейных прадметаў, стварэнне рэспубліканскага цэнтра музейнай кансервацыі і рэстаўрацыі, а таксама нацыянальнай школы па падрыхтоўцы музей­ных кансерватараў і рэстаўратараў;

• распрацоўка рэспубліканскай праграмы камплектавання Музей­нага фонду Рэспублікі Беларусь і прыярытэтнае накіраванне на набыццё асабліва каштоўных рэчаў музейнага значэння цэнтралізаваных дзяржаўных сродкаў, арганізацыя рэспубліканскага фонду з рэгіянальнымі прадстаўніцтвамі па камплектаванні асабліва каштоўных помнікаў гісторыі і культуры;

• актывізацыя цыркуляцыі музейных прадметаў, іх шырокай прэ- зентацыі шляхам экспанавання на пастаянных і часовых музейных экспазіцыях;

• развіццё выставачнай дзейнасці музеяў як на ўзроўні ўнутраных, так і на ўзроўні знешніх карпаратыўных праектаў;

• стварэнне сістэмы музейнай індустрыі па праектаванні і вырабе фондавага і экспазіцыйнага абсталявання;

• маніторынг захавання Музейнага фонду і ажыццяўленне сістэмы мер па забеспячэнні яго бяспекі.

5. Музейна-камунікатыўная палитыка:

• развіццё актыўных сувязей музеяў з рознымі грамадскімі інсты- тутамі, у тым ліку з адукацыйнымі, фарміраванне эфектыўнай сістэмы сацыяльнага партнёрства;

• стварэнне адукацыйных праграм для розных катэгорый навед- вальнікаў, іх далучэнне, перш за ўсё моладзі, да розных музейных інтэграцыйных праграм і праектаў;

пашырэнне кола музейных наведвальнікаў за кошт патэнцыяльнай і мэтавай аўдыторый;

сістэма інфармавання грамадскасці пра дзейнасць музеяў, выка- рыстанне сродкаў масавай інфармацыі, рэкламы і ўнутраных музейна- камунікатыўных каналаў;

выкарыстанне магчымасцей музеяў ва ўнутраным і міжнародным турызме. Разгляд музейных устаноў як арганічнай часткі турысцкіх маршрутаў;

• развіццё міжнародных сувязей і супрацоўніцтва ў межах розных помнікаахоўных арганізацый, у т. л. Міжнароднага савета музеяў;

• выкарыстанне навуковага патэнцыялу музеяў для ідэнтыфікацыі і папулярызацыі нацыянальнай культурнай спадчыны;

• удасканальванне музейнага сервісу.

6. Фарміраванне музейнага лідэрства і прафесіяналізму:

• стварэнне сістэмы музейнай акрэдытацыі, якая накіравана на па- вышэнне прэстыжу музейных устаноў, удасканаленне іх арганізацыйнай структуры, стымуляванне творчага патэнцыялу і павышэнне прафесій-ных стандартаў;

• развіццё музейнага менеджменту і стварэнне дзяржаўнай прагра- мы па фарміраванні музейнага лідэрства;

• удасканаленне сістэмы прафесійнай падрыхтоўкі і перападрыхтоўкі музейных спецыялістаў;

• развіццё базавых музеелагічных ведаў для ўдасканалення музейнай практыкі, фарміраванне беларускай музеелагічнай навуковай школы.

7.Паляпшэнне нарматыўна-прававой базы:

• удасканаленне закона «Аб музеях і музейным фондзе Рэспублікі Беларусь» згодна з сучаснымі міжнароднымі музейнымі стандартамі;

• распрацоўка і ўкараненне сістэмы нарматыўна-прававой даку- ментацыі ў адпаведнасці з новымі палажэннямі Закона;

• прававое рэгуляванне музейнай дзейнасці ў кантэксце помніка- ахоўнага заканадаўства.

 

ЛЕКЦИЯ 4. КЛАССИФИКАЦИЯ И ТИПОЛОГИЯ МУЗЕЕВ (2 часа)

1. Потребность в классификации музеев. Системы классификации музеев и их характеристика.

2. Профильные группы музеев.

3. Комплексные музеи.

1. Вопросы классификации и типологии музеев – наиболее важные про­блемы музееведения. Их изучение позволяет специалисту ориентироваться в многообразном музейном мире, оптимально организовать научно-­исследовательскую работу, упорядочивать и регулировать процессы, про­текающие в музейной среде.

Музеи различной направленности начинают выделяться в XVIII в. в связи с дифференциацией знания и становлением новых научных дисциплин. Необходимость систематизации музеев появилась в результате развития музейного мира, когда резко возросло число музеев и зародились разнообразные формы музейных учреждений.

В нашей стране организационно-управленческая потребность в классификации музеев впервые возникла в 1920-е гг. во время формирования государственной музейной сети. В этот период сложилась систематизация музеев, учитывавшая профиль, статус, ведомственную принадлежность. Тем не менее, всеобъемлющей классификации не создано до сих пор. Она невозможна в силу разнообразия музеев и постоянно меняющихся условий их деятельности.

Научная классификация музеев – это система группировки по признакам, существенным для организации и развития музейной сети. Совре­менное музееведение выделяет несколько систем классификации музеев:

1. Типы музеев по общественному назначению (доминирующему направлению деятельности и адресату).

2. Типы музеев по характеру хранимого наследия.

3. Группы музеев по принадлежности к определенному собственнику.

4. Группы музеев по масштабу деятельности (административно­территориальному признаку).

5. Группы музеев по статусу (статусной позиции).

6. Группы музеев по профилю.

Рассмотрим данные системы подробнее.

1. Типология музеев по общественному назначению была принята в советском музееведении и связана с основной категорией посетителей, с которой работает музей: специалисты, широкий круг экскурсантов, учащи­еся, дети. Данная типология включает:

• научно-исследовательские музеи;

• учебные музеи;

• научно-просветительские музеи;

• детские музеи.

Установление принадлежности музея к определенному типу происходит в зависимости от выполнения музеем своих социальных функций и приоритета в деятельности. Исследовательские музеи создаются обычно при научных учреждениях. Коллекции таких музеев служат базой для про­ведения научных исследований.

Учебные музеи нацелены на выполнение образовательной функции. Как правило, они создаются при школах, вузах и других учебных заведе­ниях. Такого рода музеи формируют коллекции, помогающие приобрести необходимые навыки в образовательном процессе.

Просветительские музеи (наиболее массовые музеи) ориентированы на посетителей всех возрастов, социальных групп. Основная задача их дея­тельности заключается в организации работы с посетителями, проведении рекреационной работы. Эти музеи в полной мере общедоступны.

Детские музеи ориентированы на специфическую детскую аудито­рию, психологические и возрастные особенности детей. С развивающей целью в экспозиции таких музеев включают экспонаты, которые можно потрогать, привести в движение, использовать в игре и тому подобное.

Первым детским музеем, появившимся в мировой музейной практике, принято считать основанный в 1899 г. Бруклинский музей (США). В Рос­сии прообразом такого музейного учреждения стал детский клуб, органи­зованный в 1905 г. группой педагогов во главе с С.Т. Шацким, Л.К. Шле- гер и А. У. Зеленко с целью культурно-просветительской работы с детьми из малообеспеченных семей. Зеленко стал автором неосуществленного проекта Детского музея-дворца с отделами «света и тьмы», «шумов и му­зыки», «смешных и вкусных вещей» (1926).

2. Типы музеев по характеру хранимого наследия. Эта классифика­ция возникла в 1960–1980-е гг. в связи с развитием сети музеев- ансамблей, музеев-заповедников. В соответствии с ней выделяют музеи коллекционного и ансамблевого типов. К коллекционным музеям от­носятся музеи, основой деятельности которых выступают собрания дви­жимых материальных предметов. Этот тип музея сформировался первым и на протяжении XVIII – начала XX в. безраздельно господствовал в музей­ном мире России.

Музеи ансамблевого типа осуществляют функцию документирова­ния посредством сохранения недвижимых памятников, интерьеров, ланд­шафтов. К ним можно отнести музеи, основные усилия которых направле­ны на сохранение сложившейся природной и культурно-исторической сре­ды (музеи-заповедники, дворцы-музеи, музеи-усадьбы и тому подобное).

Таким образом, типология музеев направлена на выявление групп со­поставимых музеев. Это позволяет координировать работу музеев одного типа, поскольку принадлежность к тому или иному типу оказывает влия­ние на комплектование фондов, построение экспозиций и другие виды му­зейной деятельности.

3.Группы музеев по принадлежности к определенному собствен­нику. Развитие музейной сети привело к усложнению классификаций. Ес­ли в советское время функционировали только государственные, ведом­ственные (по сути являвшиеся тоже государственными) и общественные музеи (музеи комсомола, партии, боевой и трудовой славы), то на совре­менном этапе картина выглядит намного сложнее. Современное законода­тельство разделяет все музеи на государственные и негосударственные.  

Государственные музеи – собственность государства и финансиру­ются из государственного бюджета. Ведомственные музеи также финан­сируются из государственного бюджета, но посредством соответствующих министерств и ведомств.  

Общественные музеи организуются по инициативе общественности, действуют на средства их основавших общественных организаций, под научно-методическим руководством государственных музеев. Создаются при органах культуры, организациях, предприятиях. В их фондах чаще преобладают материалы, связанные с местной историей.

В основе частных музеев лежат собрания, принадлежащие частным лицам, но доступные для осмотра. Возрождение частных музеев происхо­дило в 1990-х гг.  

4. К группам музеев по масштабу деятельности можно отнести му­зеи: национальные, республиканские, областные, районные и городские. Классификация связана с административно-территориальным признаком деятельности музея и его значением – общегосударственным, региональным, местным.

5. Группы музеев по статусу (статусной позиции). Статус музея определяет положение музея в музейной иерархии, круг его особых прав и обязанностей. В этой классификации выделяют головные музеи (коорди­нируют деятельность определенной профильной группы музеев), филиалы музеев и музеи-заповедники.

6. Наиболее универсальной является классификация музеев по про­филю. Она отражает связь музеев с определенной отраслью научного зна­ния, производственной деятельности, видом искусства, отраслью культуры или производства. Профиль музея определяет состав коллекций, тематику экспозиций, содержание научных исследований и оказывает влияние на основные направления и формы музейной деятельности.

2. Развитие науки, культуры и производства приводит к выделению но­вых профильных дисциплин, что соответственно отражается и на данной классификации - профильных групп становится все больше. При всех сложностях создания полноценной классификации можно выделить сле­дующие профильные группы музеев:

I. Гуманитарные музеи: исторические музеи, музеи искусства (художественные, театральные, музыкальные, музеи киноискусства), литературные музеи.

II. Естественнонаучные музеи: биологические (ботанические, зоологические, музеи живых объектов), геологические (палеонтологи­ческие, минералогические), музеи почвоведения.

III. Музеи науки и техники (научно-технические музеи): много­профильные (политехнические) музеи, отраслевые музеи.

В зависимости от структуры профильной дисциплины или отрасли знаний музеи разделяются на профильные группы, внутри которых можно выделить более узкую специализацию. Впоследствии эти подгруппы могут преобразоваться в новую профильную группу музеев.

I. Наиболее многочисленной группой гуманитарных музеев считаются исторические музеи (составляют более 34 %). Их коллекции документи­руют историю человечества с древнейших времен, могут включать мате­риал по истории человечества в целом, ориентироваться только на нацио­нальную историю, могут быть и узкоспециализированными.

В целом исторические музеи подразделяются на общеисторические (вся история человечества); национальной истории (история отдельных стран); региональной истории (история отдельного края); узкоспециализи­рованные: военно-исторические, этнографические, историко-бытовые, археологические, музеи истории религии и так далее.

Следующей по численности профильной группой являются художе­ственные музеи. Составляют более 17 % всей музейной сети. Они хранят коллекции, документирующие историю развития изобразительного искус­ства, призваны удовлетворять эстетические потребности человека.

Среди музеев этой профильной группы выделяют музеи изобрази­тельного искусства (в целом), национального, зарубежного искусства; му­зеи слепков (возникли в XVI в. в Европе как собрания точных воспроизве­дений предметов декоративно-прикладного искусства и скульптуры); му­зеи декоративно-прикладного искусства; художественно-промышленные музеи; музеи народного искусства, мемориальные музеи выдающихся ху­дожников (дома-музеи, музеи-квартиры, музеи-мастерские).

На третьем месте находится профильная группа литературных музе­ев (14 %).  Литературные музеи – это музеи, специализирующиеся на сборе, хранении и экспонировании материалов, связанных с историей ли­тературы и творческого процесса:

• историко-литературные музеи документируют материалы, характе­ризующие развитие литературы;

• монографические литературные музеи – содержат только тематиче­ские коллекции и не включают мемориальные комплексы;

• литературно-мемориальные музеи включают в себя мемориальные комплексы (усадьбы, дома, квартиры, кабинеты) и личные вещи писа­телей, а также литературную экспозицию, рассказывающую о жизнен­ном и творческом пути писателя.

К отдельной подгруппе искусствоведческих музеев можно отнести музеи театрального и музыкального искусства (составляют 2 %). Теат­ральные музеи – документируют историю театра и театрального искус­ства.  

II. Естественнонаучные музеи документируют процессы, происхо­дящие в природе, в том числе в ходе взаимодействия человека и общества с окружающей средой.

Выделяют комплексные музеи, ведущие коллекционирование сразу по нескольким естественнонаучным направлениям; и музеи, имеющие кол­лекции в рамках отдельной дисциплины: биологические (ботанические, зоологические), геологические (палеонтологические, минералогические), музеи почвоведения, медицинские и так далее.

На современном этапе активно развиваются музеи «живых объек­тов» (музеи-аквариумы, музеи-террариумы, музеи-дендрарии, ботаниче­ские сады, зоопарки), национальные парки и тому подобное.

Сельскохозяйственные музеи – это группа музеев, как правило, естественнонаучного профиля, собрания которых документируют историю развития и современный уровень сельского хозяйства и сельскохозяй­ственного производства в целом или его отдельных отраслей. При экспо­нировании сельхозтехники музей может быть отнесен к группе техниче­ских музеев.

III. Профильная группа музеев науки и техники (научно­технических музеев) документирует историю развития и современное со­стояние науки и техники (или отдельных технологий) и их влияние на эво­люцию человеческого общества. Это профильная группа музеев не много­численна.

Многопрофильные музеи документируют историю науки и техники в целом; отраслевые музеи – отдель­ной отрасли науки, техники и технологии, промышленного производства: музеи связи; авиации; транспорта и др. 

Промышленные музеи документируют историю развития и совре­менное состояние отраслей производства (ремесленного, кустарного, ма­нуфактурного и фабрично-заводского), отдельных предприятий. Включают собственно промышленные и художественно-промышленные музеи, музеи истории предприятий, музеефицированные промышленные объекты.

3. Следует принять во внимание, что любая классификация условна, и многие музеи можно отнести к нескольким профильным группам. Му­зеи, совмещающие признаки двух и более профилей, а иногда профильных групп (историко-архитектурные, литературно-художественные музеи), принято определять как комплексные.

Комплексные музеи – музеи, собрания которых документируют со­циально значимые феномены, относящиеся к разным профильным дисци­плинам. В их коллекциях представлены источники различных отраслей знания. Деятельность такого рода музея может быть представлена ком­плексом гуманитарных и естественнонаучных (как в краеведческих музе­ях), только гуманитарных (историко-художественные, историко­архитектурные, литературно-художественные и другие музеи), или только естественнонаучных дисциплин (музеи науки и техники, политехнические музеи и так далее).

Комплексные музеи – многочисленная и постоянно растущая группа, к которой относится большинство краеведческих музеев, ансамблевых и средовых музеев, музеев-заповедников, экомузеев.

Наиболее распространенный вид комплексных музеев - краеведче­ские музеи. Краеведческие музеи документируют особенности природно­го развития, истории, хозяйственной жизни, культуры и быта определен­ной территории или населенного пункта (республики, края, области, райо­на, города, села). Краеведческие музеи – самая массовая и активно разви­вающаяся группа в музейной сети.

К комплексным музеям можно отнести и большую часть мемориаль­ных музеев. Как и краеведческие они не являются профильными группа­ми, выделены в отдельную группу не по связи с определенной отраслью, а в связи с общими особенностями документирования.

Среди современных мемориальных музеев преобладают такие виды, как музеи-мастерские, музеи-квартиры, дома-музеи, музеи-усадьбы. В по­следние десятилетия ХХ в. в связи с тенденцией к комплексному сохране­нию среды многие мемориальные музеи стали многопрофильными и полу­чили статус музеев-заповедников.

Особое место в музейном и образовательном пространстве занимают школьные музеи. Школьный музей (музей образовательного учрежде­ния) - это центр краеведческой, музейно-педагогической работы в школе, основными элементами которого являются музейное собрание, экспозиция и музейный актив. В школьном музее осуществляется сотворчество детей и взрослых (учителей, родителей, общественности) в процессе комплекто­вания, учета, хранения и использования музейных коллекций. Школьный музей - это общественная организация, возникающая при взаимном со­трудничестве детей и взрослых, в результате их взаимодействия. Впервые термин «школьный музей» был употреблен в 1913 г. учи­телем истории из Казани. По мнению организатора, целью создания такого рода музея являлось изучение курса истории.

Таким образом, предложенная классификация музеев не окончатель­ная. Вопрос о выделении некоторых групп музеев (технических музеев из естественнонаучных, промышленных и сельскохозяйственных музеев) до сих пор остается дискуссионным, несмотря даже на организационное оформление определенных профильных групп. Классификации музеев различны и в различных национальных традициях музееведения.

 

 

  ТЕМА 5. ОСНОВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ МУЗЕЙНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ

 

ЛЕКЦИЯ 5. 1. НАУЧНО-ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКАЯ РАБОТА МУЗЕЕВ (2 часа)

1. Задачи и направления научно-исследовательской работы.

2. Изучение музейных памятников. Музееведческие поиски. Консервация и реставрация музейных предметов.

3. Формы презентации и публикации музейных исследований.

1. Научно-исследовательская работа в музее – одно из ведущих направлений деятельности музея, связанное с накоплением, обработкой и введе­нием в научный и общекультурный оборот материальных и нематериаль­ных объектов наследия.

Научно-исследовательская деятельность решает задачи, которые определяются следующим образом:

• изучение процессов, связанных с обработкой музейных коллекций (музееведческие задачи);

• исследование музейных предметов как источников знания (источни­коведческие задачи);

• отраслевые задачи, которые в основном совпадают с задачами других научно-исследовательских учреждений.

2. Научно-исследовательская деятельность музеев – основа функционирования, одно из ведущих направлений деятельности любого музея. Она развивается в двух направлениях: 1) изучение музейного собрания и па­мятников; 2) музееведческие изыскания.

Первое направление характеризуется тем, что ориентировано на выявление документирующих свойств музейных предметов и их значения для развития профильных дисциплин музея. Иными словами, музейные предметы в этих исследованиях изучаются с точки зрения того нового знания, которое они могут дать профильной научной дисциплине. Музейные исследования по научным дисциплинам, как правило, направлены на воз­можность их дальнейшего использования в музейной работе. Первосте­пенны для музеев проблемы, связанные с изучением музейных предметов и среды их бытования, а также вопросы, способствующие постоянному пополнению фондов, максимально продолжительному хранению и эффек­тивному использованию собранных материалов.

Музееведческие исследования призваны формировать новые знания в области теории и методики сбора, хранения, обработки и использования музейных предметов. В этой сфере выделяют следующие направления исследовательской деятельности музеев:

• формирование научной концепции музея;

• методологические разработки в культурно-образовательной деятельности музеев;

• исследования в области хранения и охраны фондов;

• научное проектирование экспозиций и выставок;

• исследования в области музейной коммуникации;

• изучение истории музейного дела;

• общетеоретические исследования музееведческого характера.

Охарактеризуем часть из музееведческих исследований.

А) Разработка научной концепции музея представляет собой всестороннее обоснование целей и задач создания, функционирования и развития музея, а также способов и средств их реализации.

Б) Исследования в области хранения и охраны музейных фондов направлены, прежде всего, на выработку оптимальных условий обеспече­ния физической сохранности музейных предметов и могут непосредствен­но осуществляться только в тех музеях, где есть соответствующее оборудование и специалисты: реставраторы, препараторы, таксидермисты.

Консервация – сохранение предметов путем создания определенного режима хранения, тормозящего процессы их собственного старения (тем­пературно-влажностного, светового, биологического режимов); а также путем активного пресечения разрушительных процессов с последующим укреплением предметов.

Реставрация – восстановление облика предмета, максимально приближающегося к первоначальному, посредством устранения искажений предмета, произошедших в результате его естественного старения, нанесенных повреждений или преднамеренных изменений.

В) Исследования в области истории, теории и методики музейного дела могут проводиться в каждом музее, но на практике ими занимаются в основном крупные музеи, имеющие для этого необходимый опыт и кадры. Кроме того, общие проблемы музееведения изучаются специализированными научными учреждениями (научно-исследовательскими институтами и кафедрами высших учебных заведений).

Научно-исследовательская работа в музеях нуждается в правильной организации и планировании, чтобы отдельные темы согласовывались между собой, становясь звеньями единой цепи проблем, решение которых имеет большое значение для развития музея. Важно, чтобы научные исследования были связаны с концепцией музея. В концепции музея должны находить отражение планы научно-исследовательской работы. Сроки тако­го планирования определяются «объемностью» и сложностью темы, но­визной задачи. Перспективное планирование отечественных государствен­ных музеев составляется на срок до 5 лет.

Музеи отличаются от прочих научных учреждений формами публикации результатов своих исследований. Сложился ряд специфических форм для введения в научный оборот результатов научно-исследовательской деятель­ности музея.

3. Важнейшая форма публикации результатов исследования музейного собрания – музейная экспозиция и выставка. Экспозиция представляется как синтез результатов: научной обработки музейных предметов, коллекций; изучения объектов и явлений в предметной области; трактовки ре­зультатов научной обработки музейного собрания и результатов научно­исследовательской работы по изучению процессов и явлений в предметной области. Здесь музейная экспозиция выступает как основа для реализации образовательной и воспитательной функций музея, как база для массовой научно-просветительской работы.

Для публикации результатов своих исследований музеи используют и традиционные общепризнанные формы: проблемные сборники трудов, монографии, отчеты об экспедициях, научно-популярные брошюры, а так­же каталоги коллекций, путеводители по фондам и экспозициям.

В публикации результатов научно-исследовательской деятельности современные музеи активно задействуют новые информационные технологии. Среди CD-ROM публикаций о российском и мировом культурном наследии, появившихся на современном этапе, можно встретить путево­дители по музеям; каталоги музейных коллекций; художественные аль­бомы; научные монографии; энциклопедии и многое другое.

Итак, научная направленность исследовательской деятельности музеев широка и многообразна. И успешная жизнедеятельность музеев в значи­тельной степени зависит от продуманной программы реализации музейных исследований.

 

ЛЕКЦИЯ 5.2. ФОНДОВАЯ РАБОТА МУЗЕЕВ (2 часа)

1. Требования к музейным фондам. Направления фондовой работы. Понятие о музейном предмете и их типах.

2. Определение музейной ценности предметов. Основной и научно-вспомогательный фонды музея. Музейная коллекция.

3. Комплектование музейных фондов, его цель, способы и формы реализации.

4. Учет музейных фондов.

5. Хранение музейных предметов: задачи, режим, системы хранения.

 

1. Понятием «фонды музея» обозначают всю научно организованную совокупность материалов, принятых музеем на постоянное хранение. При этом они могут находиться не только в фондохранилище и экспозиции, но и быть переданными на экспертизу или реставрацию, а также во временное пользование другому учреждению или музею.

Музейные фонды должны отвечать следующим требованиям: содержать профильные музею предметы; находящиеся в фондах музейные предметы должны соответствовать уровню развития профильной науки и музееведения; фонды должны постоянно, непрерывно и целенаправленно пополняться; должны быть научно организованы.

Фондовая работа в музее многогранна и включает в себя такие направления: сохранение, изучение и использование музейных предметов.

Основу музейных фондов составляют музейные предметы (МП). Музейный предмет – одно из центральных понятий музееведения. Разработ­ка теоретического обоснования МП проводилась исследователями с мо­мента развития музееведения.  Непосредственно сам термин музейный предмет появил­ся в начале 1930-х гг. в трудах Н. М. Дружинина. На практике он применяет­ся с 1950-х гг. с выходом «Основ советского музееведения». В отношении к фондовой работе более широким понятие стало в 60 – 70-е гг. прошлого века.

Музейный предмет – движимый объект культурного и природного наследия, первоисточник знаний и эмоций, изъятый из среды бытования или музеефицированный вместе с фрагментом среды и включенный в му­зейное собрание. Обладает значимым для социума информационным по­тенциалом, музейной ценностью и свойствами музейного предмета.

Исходя из современных музееведческих тенденций можно выделить следующие типы музейных предметов:

> Вещественные источники – памятники материальной культуры (орудия труда, средства передвижения, предметы быта и другое). Здесь информация передается через материальную сторону предмета: форму, устройство, материал, способ изготовления, назначение (утилитарное, эс­тетическое). Виды вещественных источников подразделяются по материа­лу изготовления (металл, дерево, стекло, ткани и так далее) и функцио­нальному назначению (нумизматика, оружие, мебель и тому подобное).

> Письменные источники – тип музейных предметов, информация в которых зафиксирована посредством письменных знаков. Они имеют широкие информативные возможности. Это хроники, летописи, материалы законодательств, документы учреждений, статистические материалы, научные труды, литературные произведения, частная переписка. Письмен­ные источники подразделяются по содержанию, происхождению, способу воспроизведения, а также по типам и видам. В музее они классифицируют­ся по формальному признаку: рукописи, книги, бланки, газеты.

> Изобразительные источники – это музейные предметы, которые со­держат информацию, зафиксированную посредством зрительного образа. В свою очередь можно выделить: графические изобразительные материа­лы (карты, диаграммы); технические изобразительные источники (кино, фотодокументы); художественные изобразительные источники – иконы, фрески, картины, графика, изображения на произведениях декоративно­прикладного искусства.

> Фонические источники – специфический тип источников, на которых с помощью специальных технических приспособлений зафиксирована ин­формация в виде звуков человеческой речи, шумов, музыки и так далее. Это восковые валики или цилиндры – первоначальные носители записи, патефонные и граммофонные пластинки, магнитные ленты, компактные диски.

2. Для характеристики МП рассматривают его общие свойства и конкретные признаки, а также устанавливают его научную, мемориальную, историческую, художественную и источниковедческую ценность. Музейная ценность предметов определяется совокупностью качеств. Для опреде­ления ценности предмета разработаны следующие критерии отбора: 1) ин­формативность;

2) репрезентативность – представительность музейных предметов в ряду других, ему подобных (наиболее полно отражает собы­тие);

 3) аттрактивность – способность предметов привлекать внимание внешним видом (обусловлена трехмерностью предмета, разнообразием форм, цвета, размеров);

4) экспрессивность – способность МП оказать на человека эмоциональное воздействие.

Более подробно рассмотрим такое важное свойство МП как инфор­мативность – это свойство предмета отражать какой-либо факт, событие в историческом процессе, то есть давать информацию, быть источником знания. К характеристикам информативности можно отнести: функциональное и целевое назначение; способ изготовления; время и место изго­товления предмета; авторство; среду бытования; связь с определенными событиями или принадлежность определенному лицу.

По содержанию информации МП делятся на типовые и уникальные. Типовые музейные предметы отражают типичные явления и обладают свойствами, характерными для большого числа предметов (например, каменные орудия неолита, предметы серийных производств).

Уникальные музейные предметы – это предметы, отражающие типичные явления, но сохранившиеся в очень небольшом количестве (информа­ция, которую они содержат, приобретает исключительный характер), а также предметы, отражающие выдающиеся явления, обладающие высокой художественной ценностью.

К этой группе относят и мемориальные предметы – личные вещи вы дающихся государственных и общественных деятелей, представителей науки, культуры, искусства, а также вещи, связанные со знаменательными событиями. Среди них выделяют особую группу – реликвии.

Реликвии – это мемориальные предметы, связанные с особо выдающимися событиями и обладающие исключительной силой эмоционального воздействия, особо чтимые как память об историческом событии или вы­дающемся человеке.

Итак, фонды музея – это научно-организованная совокупность принадлежащих музею музейных предметов и научно-вспомогательных мате­риалов. Научная организация фондов музея решает две основные задачи: фиксирует значение предмета для науки и культуры в целом и определяет юридическое положение предмета для музея, а также создает условия, спо­собствующие формированию, сохранению, изучению и использованию фондов музея.

Состав фондов разделяет МП по их значимости на основной фонд и научно-вспомогательный фонд. В музейной практике существует более дробное деление фондов. Фонды музея могут подразделяться на основной, научно-вспомогательный, а также на дублетный, обменный, временного хранения, коллекционный, фонд сырьевых материалов (в естественнонаучных музеях). Вопрос об отнесении предмета к тому или иному фонду музея решает фондово-закупочная комиссия.

Музейные предметы, которые составляют основу собрания и на базе которых осуществляется вся деятельность музея, образуют основной фонд. Главными критериями отбора в основной фонд выступают, во-первых, достаточная социальная информация; во-вторых, возможность длительного хранения.

Ядро основного фонда – музейные коллекции. Музейной коллекцией называется совокупность музейных предметов, связанных общностью одного или нескольких признаков и представляющих научный, художествен­ный или познавательный интерес как единое целое. Здесь основообразую­щий принцип – общий признак предмета, что позволяет выделять коллек­ции систематические (из однотипных предметов), тематические (из раз­личных по типу предметов, раскрывающих определённую тему), мемори­альные (из предметов, связанных с историческими событием или лично­стью), персональные (из предметов, принадлежащих определённому лицу).

Научно-вспомогательный фонд формируется из предметов, выполняющих вспомогательную функцию, то есть научно-вспомогательных ма­териалов. Научно-вспомогательные материалы – это предметы, не обла­дающие свойствами музейных предметов, но помогающие их изучению и экспонированию. К ним относят экспозиционные научно-вспомогательные материалы (муляжи, копии, макеты, модели, реконструкции, планы).

По своим функциям научно-вспомогательные материалы помогают представить внешний облик предмета в случае его отсутствия в музее, или в целях его сохранности (копии, муляжи); помогают уяснить строение предмета (схемы машин, механизмов); раскрывают связи между предметами (схемы); показывают связи МП с историческими событиями (диа­граммы, карты-схемы).

Кроме того, к научно-вспомогательным материалам относят МП очень плохой сохранности, которые не отвечают критерию отбора в ос­новной фонд, но могут иметь вспомогательное значение. Однако отнесение таких предметов к научно-вспомогательному фонду является спорным во­просом в современном музееведении.

В некоторых случаях возможен переход научно-вспомогательных материалов в основной фонд. Например, при утрате уникального предмета копия приобретает значение музейного предмета.

Музейные предметы всех музеев страны образуют Музейный фонд Республики Беларусь.  

    3. Комплектование музейных фондов

Основное условие эффективной деятельности музея – наличие достаточно полных разнообразных по составу, интересных по содержанию му­зейных коллекций. Следовательно, одно из основных направлений музей­ной деятельности – комплектование музейных фондов (КМФ). Именно здесь проявляется ведущая социальная функция музея – документирование процессов и явлений, происходящих в природе и обществе. Комплектова­ние развивается на всех этапах существования музея и происходит плано­мерно в соответствии с программой научного комплектования фондов.

Комплектование фондов – одна из сложнейших и наименее разработанных проблем современной теории и практики музейного дела. Термин «комплектование музейных фондов» появился в отечественном музееведе­нии в конце 1940-х гг. и на протяжении почти трех десятилетий отождеств­лялся с понятием «собирательская работа».

Разграничение этих терминов впервые появилось в трудах Н.П. Финя- гиной и Ю.П. Пищулина, которые определяли комплектование фондов как планомерную и целенаправленную деятельность музея по выявлению предметов музейного значения, их приобретению и систематизации в фондах. Под собирательской работой стала пониматься составная часть ком­плектования музейных фондов – практическая деятельность по реализации программы комплектования. Таким образом, понятие «комплектование музейных фондов», наполнившись новым содержанием, стало отражать иной уровень работы с музейным собранием – концептуальный.

Цель комплектования – создание и постоянное развитие фондов – источниковой базы музея. Содержательная направленность комплектования фондов зависит от профильной разновидности музея.  В музейной практике различают три основных вида или способа ком­плектования: систематическое, тематическое и комплексное.

Систематическое – планомерное формирование и регулярное пополнение музейных коллекций однотипными музейными предметами. Как правило, оно направлено на формирование и пополнение систематических типологических коллекций.

Тематическое – заключается в выявлении и сборе разнотипных предметов музейного значения, отражающих конкретную тему. Оно позволяет документировать процессы и явления по исследуемым музеем про­блемам, а также формировать и пополнять тематические коллекции и ком­плексы. Этот вид КМФ важен для создания экспозиций и выставок.

Комплексное – наиболее распространено в небольших музеях и объ­единяет задачи систематического и тематического комплектования.

Реализация основных способов комплектования обеспечивается разнообразными формами:

А) экспедициями (естественнонаучные, археологические, этнографические, историко-бытовые, комплексные и другие. Нередко они проводятся сов­местно с другими музеями или научными учреждениями);

Б) научными командировками;

В) безвозмездной передачей в дар от организаций, отдельных лиц;

Г) обменом между музеями;

Д) покупкой отдельных предметов или коллекций за счет средств музея;

Е) целевыми заказами на выполнение работ и так далее.

Все формы музейного комплектования можно распределить следующим образом:

1. Текущее комплектование объединяет такие формы, как закупка, об­мен, дарение, безвозмездная передача, заказы на выполнение копий и спе­циальных произведений искусства для музея.

2. Полевые исследования условно делятся на три группы:

1) маршрутное экспедиционное исследование – ограниченное во вре­мени одноразовое или многоактное обследование музейными работниками конкретного региона;

2) репортажный сбор в момент события или по «по горячим следам»;

3)постоянно действующая экспедиция - сбор материалов в том насе­ленном пункте или регионе, где расположен музей.

Структура КМФ представляет собой ряд последовательных этапов: разработку концепции комплектования, формирование научной програм­мы комплектования, собирательскую работу, экспертизу и включение материалов в музейный фонд.

Научная концепция комплектования содержит системное представле­ние о задачах и принципах, основных направлениях, формах и методах комплектования и служит основой для составления программы и планов комплектования. Следует отметить, что научная концепция комплектова­ния является открытым документом и здесь закономерно и целесообразно его развитие и уточнение. Научная концепция комплектования создается либо главным хранителем, либо заведующим экспозиционным отделом. Концепция обсуждается и утверждается на методическом совете музея.

Научная программа комплектования музейных фондов разрабатывает­ся на основе концепции, это конкретизирующая проработка концепции.

Цели научной программы заключаются в выявлении событий, фак­тов, имен, подлежащих документированию, а также источников и форм комплектования. На этом же этапе составляются планы комплектования. Перспективный план отражает организацию поступления из постоянных источников, перспективы развития связей с авторами и владельцев пред­метов; включает определение тематики и географии музейно-полевых ис­следований; ставит исследовательскую музееведческую задачу. Он утвер­ждается ученым советом музея и служит основой годовых планов.

Годовой план обсуждается и принимается коллективом в составе об­щего годового плана работы музея.

Собирательская работа - это комплекс подготовительных мероприя­тий и практических действий по комплектованию музейных фондов и реа­лизации программ-планов комплектования.

В ходе подготовки к собирательной работе изучается литература, ар­хивные фонды, анализируются коллекции других музеев, создаются про­граммы и планы сбора по каждой теме. В процессе работы уточняются формы комплектования (дар, закупка, обмен, командировки, экспедиции), а также пути, способствующие работе (объявления по радио, в печати, ра­бота с общественным активом).

В период непосредственно собирательской работы изучается среда бытования, ведется сбор предметов музейного значения и составляется не­обходимая полевая документация.

Экспертиза и включение материалов в музейный фонд. На данном этапе проводится включение памятников истории и культуры в музейное собрание. Предметы музейного значения, вся документация, отчеты пред­ставляются на фондово-закупочную комиссию, происходит экспертиза и отбор музейных предметов. Результаты комплектования музейных фондов находят реальное воплощение в составе и содержании музейных фондов

Таким образом, комплектование, являясь необходимым звеном в дея­тельности музеев, представляет собой важнейшее направление в процессе документирования развития общества и природы.

    4.  Учет музейных фондов – направление фондовой работы, целью которого является юридическая охрана музейных фондов и права музея на по­лученные в результате изучения музейных предметов, коллекций, собра­ний научные данные о них.

В процессе учета музейных фондов осуществляется закрепление предметов за определенным музеем, оформление принадлежности предме­та к основному фонду или научно-вспомогательным материалам. Закреп­ление предметов за определенным фондовым подразделением и конкрет­ным научным сотрудником музея, оформление предметов, находящихся в музее на временном хранении, контроль за наличием предметов, входящих в фонды музея, и предметов, находящихся в музее на временном хранении, создание научно-справочного аппарата музейных фондов - задача сотруд­ников фондов.

Документы, имеющие законную силу, подлежат регистрации и вечному хранению. Ряд документов, относящихся к правовой охране музейных фондов, юридической силы не имеют (таковы, например, учетные, топо­графические картотеки).

Направление фондовой работы, целью которой является юридическая охрана музейных фондов и права музея на полученные в результате изучения предметов научные данные о них, называется учетом музейных фондов.  

На этапе первичного учета производится актирование поступающих предметов. Законность пребывания предметов в музее оформляется актом приема.

Акты приема на постоянное хранение содержат следующие сведения: год, месяц, число, от кого, для какой цели приняты предметы. При этом предметы перечисляются один за другим по наименованию, указываются сведения о предмете (отличительные признаки; размеры, материал, техни­ка; степень сохранности; цена; подписи).

Акты составляются в трех экземплярах при закупке (в отдел учета, хранителю, в бухгалтерию музея), при дарении – в двух экземплярах.

Акты фиксируются в книге регистрации актов, нумеруются и подшиваются в порядке восходящих номеров. Нумерация актов ежегодно начи­нается с первого номера. В конце года акты передаются на постоянное хранение в отдел учета музейных фондов.

Акты приема предметов на временное хранение – в данном документе фиксируются сведения о том, для какой цели и на какой срок переданы предметы, все предметы имеют шифр (ВР – временно). Составляются в трех экземплярах.

На втором этапе первичного учета предметы (коллекции) вносятся в книгу поступлений (КП) музейных предметов основного фонда или в книгу учета научно-вспомогательных материалов.

В книге поступлений принятые на постоянное хранение предметы регистрируются под порядковыми номерами. В данном документе дается описание предмета в соответствии с актом приема на постоянное хранение.

Книга поступлений должна быть пронумерована, прошнурована, подписана главным хранителем и директором музея, скреплена печатью музея. Отметим, что перед записью в книгу поступлений заполняют учетную карточку, содержание которой полностью дублирует графы вышеназван­ного документа, что позволяет избежать ошибок при описании. Учетные карточки, расположенные в порядке возрастания номеров книги поступле­ния, образуют учетные картотеки основного-фонда (ОФ) и научно­вспомогательного фонда (НВФ), которые являются основой для установ­ления необходимых данных о музейных материалах, а также для составле­ния других картотек музея.

На втором этапе учета музейные предметы, поступая в соответству­ющее фондовое подразделение, проходит научную инвентаризацию, фик­сирующую принадлежность предмета к данному подразделению, а также данные, полученные в процессе дальнейшего изучения предмета.

Заполнение книг научной инвентаризации (научных инвентарей) ве­дется по типам источников, а внутри них по группам материалов и только попредметно.

Ведение научных инвентарей, являющихся, по сути, книгами научно­го описания музейных предметов, требует от музейных сотрудников спе­циальной подготовки и знаний в области профильных музею наук и вспо­могательных исторических дисциплин.

Перед записью в научный инвентарь заполняют инвентарную карточ­ку (карточку научного описания), дублирующую его графы. Расположен­ные в порядке возрастания номеров инвентарные карточки образуют кар­тотеки, идентичные по функциям учетным.

В ходе учета на музейных предметах проставляются учетные обозначения – буквенные и цифровые знаки, которые включают шифр музея; но­мер по книге поступлений; через дробь пишется шифр инвентарной книги и порядковый номер. Отметим, что не допускается хранение и экспониро­вание музейных предметов без учетных обозначений. Существуют опреде­ленные способы нанесения обозначений на каждый вид музейных предме­тов с соблюдением основных параметров. Здесь главные принципы – не повредить предмет и при этом номер должен быть долговечным.

Движение фондов, включающее все внемузейные и музейные выдачи, осуществляется по предусмотренным инструкцией правилам. Так, все пе­редвижения музейных фондов внутри музея фиксируется в учетной доку­ментации, регистрируемой через сектор учета. Выдача музейных предме­тов за пределы музея оформляется с разрешения вышестоящей инстанции.

Обязательны меры по учету музейных фондов – сверки сохранности музейных предметов с учётной документацией. К учётно-фондовой документации, хранящейся в несгораемых шкафах и специальных помещениях, доступ строго ограничен. Процесс каталогизации музейных фондов, то есть работа по созданию фондовых каталогов, позволяет вводить в науч­ный оборот предметы из фондов музея путем создания различных указате­лей, справочников, путеводителей.

5. Хранение музейных фондов – направление фондовой работы по обеспечению физической сохранности музейных предметов путём оптимально выбранных режима и системы хранения. Хранение фондов осуществляется на всем протяжении существования предметов в музее: в фондохранили­ще, в экспозиции, во время всякого рода перемещений. Хранение музей­ных предметов проводится по их типам (вещевые, письменные, изобрази­тельные и другие) и обязательно раздельно, в соответствующих хранили­щах.

Основные положения по организации хранения, зафиксированные в государственных нормативных документах, обязательны для всех музеев и зависят от состава, структуры и объёма фондов, характеристик музейного здания. Однако фонды каждого музея имеют свою специфику, влияющую на организацию хранения. Это проявляется в содержании, составе, структуре фондов, в количестве и сохранности предметов. Кроме того, свои особенности имеет каждое музейное здание. Поэтому в дополнение к основным нормативным документам в музеях создаются внутренние инструкции по хранению фондов.

Итак, главные задачи организации хранения музейных фондов – обеспечивать полную сохранность и безопасность музейных предметов; предотвращать повреждения, разрушения, старение предметов; создавать благоприятные условия для предоставления музейных предметов в экспо­зицию и для научно-исследовательской работы.

Режим хранения – это совокупность мер температурно-влажностного режима; мероприятий по защите от загрязнителей воздуха; биологических, механических повреждений;

Температурно-влажностный режим в музее важно создать и под­держивать в помещениях, где хранятся или экспонируются музейные предметы и научно-вспомогательные материалы. Температуру и влаж­ность необходимо зафиксировать на уровне, который максимально задер­живает их естественное старение.

Уровни температуры и влажности оказывают на процесс естественно­го старения предмета самое активное воздействие. Характер и сила этого воздействия зависят от материала, из которого сделан предмет, от его устройства, сохранности, среды, в которой он находился до того, как попал в музей.

Существует ряд мер по созданию оптимального температурно­влажностного режима.

1. Кондиционирование воздуха – самый эффективный способ сохране­ния температурно-влажностного режима. При помощи кондиционе­ров подается увлажненный или осушенный, нагретый или охлажден­ный до определенных показателей воздух.

2. Проветривание – распространенное средство регулирования темпе­ратурно-влажностного режима, уменьшает влажность воздуха. Про­водят в сухие дни при температурах близких снаружи и внутри по­мещения. Колебания температуры при проветривании не должны выходить за пределы + 2 ^оС.

3. Использование отопительной системы для ослабления сезонных ко­лебаний: для этого отопление включают ранней осенью, выключают поздней весной. При повышении влажности отопление усиливают.

    4. Применение увлажнителей при пониженной влажности: применяютсосуды с водой с большой поверхностью испарения, для усиления испарения они помещаются около отопительных батарей.

Световой режим – это регулирование доступа световых лучей к предметам. Световой режим необходим для торможения процесса естевенного старения МП. Устанавливается в зависимости от материала пред­мета и от степени сохранности предмета. Действие света вызывает измене­ния предмета: фотохимические и физические.

Биологический режим – это создание условий, препятствующих по­явлению и распространению биологических вредителей: плесневых гриб­ков, насекомых, грызунов. Благоприятные условия их распространения:

1) нарушение температурно-влажностного режима;

2) загрязнение предметов;

3) использование в фондохранилищах продуктов питания;

4) захламленность музея и фондохранилищ;

5) поступление в фонды зараженных предметов.

Действенными мерами борьбы с биологическими вредителями могут быть дезинфекция и дезинсекция.

В музее предусмотрено соблюдение всех противопожарных меропри­ятий: пропитка чердачных перекрытий огнезащитным составом; соблюде­ние пожарных норм при размещении оборудования; оснащение противо­пожарным инвентарем; оснащение системами автоматического пожароту­шения; установка противопожарной сигнализации.

Музей должен находиться под круглосуточным пожарным надзором, необходимо постоянно следить за исправностью электросети, а также за исправностью водопроводной сети и отопительной системы.

Режим охраны, направленный на предотвращение хищений, предпо­лагает наличие:

1) специальной служебной охраны (милицейская и гражданская);

2) служб материально-ответственного хранения;

3) охранной сигнализации;

4) решеток на окнах подвала и 1-го этажа;

5) шкафов или специальных помещений для хранения ценных МП.

Существуют две системы хранения фондов музеев: раздельная и ком­плексная.

Раздельная система хранения: размещение в изолированных помеще­ниях предметов из однородного материала или из материалов, близких по режиму хранения. Отметим, что условия, необходимые для сохранения фондов, с наибольшим успехом могут быть созданы при раздельной си­стеме хранения.

Комплексная система хранения: размещение в одном помещении предметов из разных материалов. В режиме хранения придерживаются усредненных показателей. К комплексной системе хранения музеи вынуж­дены прибегать из-за недостатка площадей, отводимых под фондохрани­лища, отсутствия в них изолированных помещений, а также в том случае, когда музей имеет очень небольшое собрание.

Внутри этих систем распределение предметов производится: по типам источников; затем по материалам, назначению, содержанию. А также воз­можна группировка по размерам, по инвентарным номерам (что удобно для сверки наличия фондов).

Расположение музейных предметов в музейных хранилищах произво­дится в соответствии с основными структурными делениями фондов, рас­пределение предметов идет по назначению, размерам, содержанию, инвен­тарным номерам.

Каждый вид музейных предметов имеет свои особенности хранения и размещения, определяемые музейными инструкциями. Оптимальным ва­риантом оборудования хранения являются передвижные металлические многосекционные стеллажи, металлические шкафы и сетки. Они позволя­ют правильно расположить музейные предметы, обеспечить режим их хранения, допустить их быстрый поиск по топографическим описям и кар­тотекам.

Обратим внимание на то, что хранению музейных ценностей уделяет­ся особое внимание в деятельности международных музейных организа­ций. Так в Кодексе музейной этики ИКОМ утверждается, что музей дол­жен разработать и применять политику, направленную на то, чтобы музей­ные коллекции (постоянные и временные) и сопровождающая их правиль­но документированная информация были доступны для текущего пользо­вания и были переданы грядущим поколениям в состоянии сохранности и пригодности к употреблению, уделяя внимание современному знанию и источникам.

 

ЛЕКЦИЯ 5.3. ЭКСПОЗИЦИОННАЯ РАБОТА МУЗЕЕВ (2 часа)

1. Музейная экспозиция, ее назначение и принципы построения.

2. Экспозиционные материалы. Экспонат.

3. Методы и последовательность этапов построения экспозиции.

 

1. Экспозиционная работа – одно из направлений музейной деятельно­сти, в центре внимания которого находится музейная экспозиция. Музей­ная экспозиция (от лат. exposition) – выставление, напоказ, это демонстра­ция музейных предметов, организованных, объясненных и размещенных в соответствии с разработанной музеем научной концепцией и современным принципам архитектурно-художественных решений.

Музейная экспозиция – это синтез результатов научной обработки МП, коллекций; изучения объектов и явлений в предметной области, трак­товки результатов научной обработки музейного собрания и результатов научно-исследовательской работы по изучению процессов и явлений в предметной области.

Согласно современным представлениям, музейная экспозиция – это целенаправленная и научно обоснованная демонстрация музейных предметов, которые организованы композиционно, снабжены комментарием, тех­нически и художественно оформлены и в итоге создают специфический музейный образ природных и общественных явлений.

Экспозиция музея должна основываться на четких идейных, научных и художественных принципах. Существуют следующие общие принципы музейной экспозиции:

• научность выражается в предварительной научной обработке каждого МП, помещаемого в экспозицию, в научном исследовании темы.  

• принцип предметности – опора на подлинные музейные предметы;

• коммуникативность – построение экспозиции должно быть ориентирова­но на восприятие разных групп посетителей.

Существуют два принципа формирования музейной экспозиции: историко-хронологический – каждый раздел экспозиции последовательно показывает развитие того или иного явления, той или иной стороны исторического процесса и тематический – музейные материалы собраны в каждом разделе в соответствии с его темой, причем внутри раздела их группировка осуществляется в хронологическом порядке. В практике школьных музеев часто встречается сочетание указанных принципов. Логическое построение экспозиции обеспечивается ее тематической структурой. Порядок размещения частей в экспозиции определяет экспозиционный маршрут – последовательность просмотра экспозиции.

2. Основа экспозиционной коммуникации – подлинные музейные пред­меты. Музейный предмет, будучи выставлен в экспозиции, приобретает статус экспоната. Он сохраняет основные свойства музейного предмета (информативность, экспрессивность, аттрактивность, репрезентативность, ассоциативность – но теперь его свойства приобретают другое, более емкое значение). В экспозиционном процессе музейные предметы становятся экспонатами, то есть они выстраиваются в определенную систему образов, раскрывающих поставленную тему, воздействующих на познавательную и эмоциональные сферы посетителя. Таким образом, экспозиционер должен ясно представлять, как воздействует каждое из свойств экспоната на посе­тителя и какими приемами достигается их выявление и усиление.

  Музейные экспонаты, раскрывающие определенное конкретный вопрос, тему, объединяются в тематико-экспозиционные комплексы. Несколько таких комплексов создают музейный раздел. Разделы составляют музейную экспозицию в целом.

Экспонаты музейного фонда располагают в трех планах: вертикальном (стенды, турникеты, витрины), горизонтальном (подставки, горизонтальные витрины) и скрытым (створки турникета, альбомы). Все экспонаты должны иметь аннотации, в содержании которых не допускаются искажения, ошибки, различные исправления.

Наряду с ними в качестве экспозиционных материалов нередко выступают и воспроизведения музейных предметов и внемузейных объектов, то есть предметы, специально созданные для экспонирования вместо му­зейного предмета или внемузейного объекта, имеющие с ним внешнее сходство и передающие все его существенные черты и свойства. Это – коп­ии, репродукции, слепки, муляжи, модели, макеты, научные реконструк­ции, новоделы, голограммы.

Для установления смысловых связей между отдельными группами предметов в экспозицию вводятся карты, схемы, диаграммы, таблицы и другие научно-вспомогательные материалы. Однако их неправильное использование может отвлекать внимание посетителя от музейных предметов и тем самым нарушать специфику экспозиции. Поэтому они не должны «забивать» экспонаты-подлинники своей излишней яркостью или оформи­тельскими эффектами.

Особое место в экспозиции принадлежит текстам. Необходимость включения текстов в экспозицию определяется особенностями музейной формы коммуникации. Музейный предмет в экспозиции обладает двумя уровнями коммуникативности. Первый уровень характеризует информацию, которая выражается через внешние признаки предмета. Второй уро­вень – те признаки, которые скрыты от непосредственного восприятия и могут быть раскрыты только с помощью дополнительного словесного комментария. По своему содержанию они должны быть однозначными, ясными, по возможности лаконичными и доступными для всех категорий посетителей. Тексты обычно подразделяются на заглавные (оглавительные), ведущие, пояснительные, этикетаж и указатели.

3. Важнейший вопрос, который необходимо решить до начала проектных работ – определение метода построения экспозиции. Материал в экс­позиции может группироваться по-разному. Научно обоснованный, исхо­дящий из содержания экспозиции, порядок группировки и организации экспозиционных материалов называется методом построения экспози­ции. В отечественном музееведении традиционно выделяют следующие основные методы экспонирования: систематический, ансамблевый, ландшафтный и тематический.

Систематический метод – это демонстрация однородных музейных предметов (коллекций) в соответствии с классификацией профильной науки или принятой в музее. Здесь музейный предмет служит целью ис­следования в экспозиции, выстроенной в хронологическом порядке, рас­крывающей эволюцию предмета, его устройства. Здесь основная структур­ная единица – систематический ряд. Этот метод сложился в XIX в., когда формировались постоянные экспозиции и на первый план выдвигался научный аспект экспозиции. Другими словами, создателей музеев начина­ет интересовать предмет в контексте научного знания.

Ансамблевый метод используется при создании экспозиции и выражается, главным образом, в интерьере. Его цель – сохранение или восста­новление на документальной основе подлинной среды бытования данного предмета в определенный исторический период (например, этнографические, мемориальные дома-музеи).

Тематический метод отражает факт, явление, процессы в их диалектическом развитии, рассмотренные в хронологическом или проблемном аспек­те. Музейные предметы здесь – средства выражения определенных идей, рас­смотренных в их взаимосвязях. Основная структурная единица – тематико­-экспозиционный комплекс. Становление этого метода происходит в 20-е гг. прошлого столетия в новых историко-революционных музеях.

С 70-х гг. XX в. происходит развитие новых экспозиционных методов. Так, наполнение тематического комплекса образностью, эмоционально­стью ведет его к трансформации в музейно-образный метод. Основой об­разности экспозиции в оптимальном варианте должен стать сам подбор и дальнейшая группировка экспонатов. При наличии выразительных музей­ных предметов образ можно создать практически без использования вспо­могательных средств. Здесь активно привлекаются для создания образа научно-вспомогательные материалы, оборудование, специально созданные художником произведения пластического искусства и нередко само оборудование превращается в произведение пластического искусства, чрезвы­чайно важную роль начинают играть цвет и свет, подключаются также аудиовизуальные системы.

Для проведения экспозиционной работы необходимы следующие условия: определение темы будущей экспозиции (или выставки), наличие фондов музейных предметов, относящихся к поставленной теме, научного коллектива экспозиционеров, экспозиционного помещения, материально­технической базы. Поэтому создание музейной экспозиции – сложный творческий и технологиче­ский процесс, в котором участвуют музейные работники различной специ­ализации, педагоги, художники, дизайнеры и инженеры.

Следовательно, составные части проектирования экспозиции следующие:

• научное проектирование, в ходе которого разрабатываются основные идеи экспозиции и ее конкретное содержание;

• художественное проектирование, призванное обеспечить образное, пла­стическое воплощение темы;

• техническое и рабочее проектирование, фиксирующее место каждого экспоната, текста и технических средств.

Работа по созданию экспозиции имеет определенную последовательность:

- разработка научной концепции экспозиции;

- составление тематической структуры;

- разработка тематико-экспозиционного плана (ТЭП).

Результатом каждого этапа является разработка соответствующего пакета документов, необходимых для дальнейшей работы над экспозицией. Разработка концепции, как правило, включает три стадии. Первая охватывает процесс подготовки и анализа исходных данных: изучение литературы, связанной с тематикой экспозиции; знакомство с экспозициями музеев, близких по профилю; анализ социокультурной ситуации в населенном пункте. Следующая стадия создания научной концепции - разработка основной идеи будущей экспозиции. Дальнейшая работа по подготовке научной концепции заключается в разработке плана создания экспозиции, в котором предусмотрены конкретные практические мероприятия по реализации основных идей.

Второй этап научного проектирования экспозиции – это детализация ее научного и художественного решения. Для этого создается развернутая тематическая структура, представляющая собой документ, в котором содержатся точные названия разделов, тем и подтает экспозиции в хронологической и логической последовательности, перечисляются основные группы экспонатов, относящихся к теме (экспозиционные комплексы). Параллельно с составлением развернутой тематической структуры происходит отбор экспонатов в фондах музея.

Заключительным документом научного проектирования экспозиции является тематико-экспозиционный план (ТЭП), который включает точный перечень предметов, сгруппированных в соответствии с тематической структурой, а также ведущих текстов к тем, подтаивает, разделов. В связи с тем, что возможности школьного музея в экспонировании музейных предметов ограничен, целесообразно определиться, какие предметы отобрать в первую очередь, как представить событие наиболее полно и всесторонне, используя наименьшее количество предметов. Необходимо помнить, что экспозиция школьного музея должно быть по возможности мобильной и обновляться как можно чаще. Это объясняется тем, что аудитория таких музеев является достаточно однородной и постоянной.

 

ЛЕКЦИЯ 5.4. ЭКСКУРСИОННАЯ РАБОТА МУЗЕЕВ (2 часа)

1. Понятие экскурсии.

2. Классификация экскурсий.

3. Требования к содержанию экскурсии.

4. Этапы и методика подготовки и проведения экскурсии.

1. В познании истории родного края, его материальной и духовной культуры, развитии творческих умений и навыков учащихся, повышении и поддержании их интереса к истории неоценимую роль может оказать проведение уроков-экскурсий.

Экскурсия – коллективное посещение памятных мест, музеев с учебными и культурно-просветительскими целями, которое часто соединяется с туризмом. Кроме этого, под экскурсией понимается форма и метод образовательно-воспитательной работы с учащимися, которые позволяют организовать наблюдение и изучение разнообразных явлений и предметов в естественных условиях или в музеях.

Необходимо особо подчеркнуть, что во время экскурсии в процессе изучения объектов действительности осуществляется совместная деятельность экскурсовода и экскурсантов. Вот почему она является действенной формой нравственного, гражданско-патриотического, эстетического воспитания. С помощью экскурсий учащиеся активно познают историю, природу, культуру и хозяйство своего края, вырабатывают правильное представление об окружающей действительности, повышают свою общую культуру и расширяют кругозор. Экскурсии содействуют повышению интереса учащихся к предмету, развитию умения внимательно наблюдать и точно воспринимать объекты, активизации мышления и познавательной деятельности.

Главное преимущество экскурсий, благодаря которому удаётся достичь всего перечисленного выше – «эффект присутствия» учащихся. Они видят памятники истории и культуры в естественном состоянии или грамотно оформленными в музейной экспозиции. Это способствует высокой познавательности урока-экскурсии, т.к. при этом затрагиваются чувственное восприятие и эмоции учащихся, а сила эмоционального воздействия при его правильной организации в состоянии дать большой воспитательный эффект.

Для более глубокого понимания экскурсионных возможностей уроков истории проведём сравнение обычного урока и урока-экскурсии. Конечно же, они имеют ряд общих черт. Главная из них – единство цели и принципов обучения и воспитания. Кроме того, задачи, поставленные перед экскурсией, подчинены задачам, вытекающим из программы и материала курса по истории и плана воспитательной работы. И там, и там происходит познание учебного материала, причём познаёт один и тот же субъект – учащийся, усвоение материала идёт под руководством учителя.

Вместе с тем есть и ряд специфических черт, присущих уроку-экскурсии. Главная его особенность – построение урока-экскурсии на предметной основе памятников истории и культуры. Следовательно, на экскурсии объект познания – всегда наглядность и связанный с ней материал. Это придаёт такому уроку конкретность, доступность, убедительность. На обычном же уроке подлинные предметы – памятники истории и культуры скорее редкость, исключение.

2. Чтобы правильно определить место и роль экскурсии в образовательном процессе, необходимо познакомиться с их классификацией. Так, по степени соответствия тематики экскурсии учебной программе выделяют экскурсии учебные (программные) и внеучебные (внепрограммные); по степени использования музейной экспозиции – обзорные, тематические и комплексные. По месту же и роли экскурсии в учебном процессе выделяют вводные, заключительные, повторительно-обобщающие экскурсии и экскурсии по изучению нового материала. 

Методический уровень урока-экскурсии определяется степенью его соответствия основным требованиям экскурсионной методики, степенью профессиональности учителя-экскурсовода, включающей знание материала, творческий характер работы, культуру речи.

3. При подготовке и проведении урока-экскурсии необходимо помнить, что основными требованиями к его содержанию и проведению являются: научная актуальность; соответствие содержания теме и современному уровню профильной науки, образовательным и воспитательным целям; полнота раскрытия темы; правильное соотношение общеисторического и местного материала; связь с жизнью; учёт возрастных и индивидуальных особенностей учащихся; живая доступная форма изложения материала.

В зависимости от степени владения учителем изучаемым на уроке-экскурсии материалом, его знания экспозиции данного государственного музея, уровня подготовки и возраста учащихся экскурсию может проводить как учитель, так и экскурсовод данного музея. В первом случае учителю следует глубоко и серьёзно познакомиться с экспозицией музея, определить круг экспонатов и вопросов, раскрываемых на экскурсии, продумать методику её проведения, а в случае необходимости – получить консультацию музейного работника.

Проведение урока-экскурсии самим учителем даёт такие преимущества, как знание им требований учебной программы, уровня подготовки и индивидуальных особенностей учащихся, возможность широко применять и комбинировать в её ходе экскурсионные методы и ставить познавательные задания учащимся. В случае, когда учитель не вполне владеет специальными знаниями и навыками, необходимыми для проведения урока-экскурсии, целесообразно прибегнуть к услугам профессионального экскурсовода данного музея.

4. Как показывает практика, наиболее часто встречающимися недостатками экскурсии яв­ляются: лекционность – отрыв от показа объектов и увлечение рассказом; фрагментарность раскрытия от­дельных объектов без выявления их взаимосвязей; несоблюдение логической и хронологической последова­тельности изучаемых событий. Чтобы избежать этих недостатков, необходимо владеть методикой подготовки и проведения экскурсии. В его подготовке выделяется пять основных этапов.

   1. Выбор темы и определение цели.

   Каждая тема состоит из отдельных вопросов-подтем, которые необходимо раскрыть в ходе урока-экскурсии, поэтому его содержание требует соблюдения связи отдель­ных подтем между собой. Цель урока-экскурсии определяется обучающими, развивающими и воспитатель­ными задачами, которые должны быть достигнуты в результате усвоения учащимися учебного материала. Методически грамотный выбор темы и цели урока-экскурсии особенно важен, т. к. они определяют круг ис­точников, отбор объектов и методы его проведения.

   2. Отбор и изучение литературы, источников и объектов.

   На этом этапе необходимо составить биб­лиографию источников по теме, при необходимости получить консультацию музейного работника или про­фессионального экскурсовода. Далее нужно выбрать и изучить необходимые объекты для показа, учитывая, что музейные экспозиции, как правило, созданы по хронологически-тематическому принципу. После этого можно приступать к созданию плана и текста экскурсии.

  3. Работа над структурой и текстом.

  Изучаемый на экскурсии материал должен иметь свое нача­ло, развитие и завершение, причем осмотренное в начале должно подготавливать восприятие последующего материала. Поэтому экскурсия состоит из трех основных частей: вступления, основной части и заклю­чения. Цель вступления – привлечь внимание учащихся и подготовить их к восприятию учебного материала. Считается, что по протяженности оно должно занимать 5-7 минут и быть целенаправленным, актуальным, интересным. Необходимо назвать тему и цель, сообщить основные вопросы и главные объекты, которые бу­дут рассмотрены в ходе экскурсии.

  Основная часть – главное содержание экскурсии. При ее разработке необходимо уделять внимание внутренним связям между подтемами и логическим переходам от одной подтемы к другой. В заключении необходимо сделать нужные обобщения, сформулировать выводы и подвести итоги урока-экскурсии. Необходимо учитывать, что если время экскурсии будет превышать время обычного урока, то его протяженность не должна быть более 1 часа для младших школьников и 1 часа 15 минут для старшеклассников.

  4. Работа над методикой проведения урока-экскурсии.

  От качества осуществления данного этапа за­висит уровень познавательной деятельности учащихся, полнота усвоения исторического материала и глуби­на его осмысления. Выделяются следующие основные методы, применяемые в ходе экскурсии: показ, рассказ, беседа. Как правило, они не применяются отдельно. Каждый из названных методов рассчитан на активное восприятие учащимися учебного материала. В зависимости от темы, цели, характера объектов экскурсии, возраста и уровня знаний учащихся роль и взаимоотношение экскурсионных методов мо­жет изменяться.

Говоря о соотношении показа и рассказа, нужно отметить, что на экскурсии ведущим источником знаний является не только слово экскурсовода, но и экскурсионный объект. Поэтому экскурсовод должен стремиться связать зрительные впечатления с излагаемым материалом. Этому помогают использование ми­мики и жестов, которые могут дополнить слово учителя, а также расстановка учащихся полуовалом. При такой расстановке все экспонаты хорошо видны учащимся и экскурсоводу, причем в поле зрения последнего находятся и все экскурсанты.   

Среди наиболее используемых приемов рассказа выделяют описание – последовательное перечисление и изложение сведений об объекте; словесную характеристику – выяснение наиболее существенных сторон объекта, взятых в их внутренней связи; комментирование – словесное сопровождение сведений, указываю­щих на особенности происхождения какого-либо процесса. Кроме этого, в зависимости от темы, цели и характера объектов возможно использование словесной реконструкции, картинного описа­ния, а также привлечение текстов исторических документов или художественной литературы для конкрети­зации или иллюстрации изучаемого материала.

Способ изложения материала в ходе экскурсии может быть как репродуктивным, когда экскурсантам предлагается готовый материал, или им предлагается воспроизвести в ее ходе уже известный им материал, либо проблемным, что ведет к применению беседы. Главная цель беседы – активи­зация познавательной деятельности учащихся, чтобы они не получали знания в готовом виде. Различают не­сколько ее видов. В ходе эвристической беседы учащиеся приходят к самостоятельному ответу в ходе мыс­лительных операций. В ее ходе может применяться как частично-поисковый способ проведения, при кото­ром учащиеся сами ищут ответ, выделяют связи и отношения между объектами, не образуя целостной си­стемы решения проблемы, так и исследовательский способ, когда под руководством экскурсовода учащиеся сами извлекают знания и формулируют выводы в процессе восприятия учебного материала. Проверочная беседа представляет собой опрос, в ходе которого проверяются, уточняются и расширяются знания учащихся, а за­крепляющая – вопросы по уже разобранному материалу.

Показ – один из ведущих методов, используемых на уроке-экскурсии. Эффективности его применения способствует придание ему целенаправленного характера и планомерное осуществление в соответствии с целью и планом экскурсии. Он часто сочетается с анализом – процессом, предполагающим мыслен­ное выделение наглядных существенных сторон объекта. Различают три уровня показа. В ходе предварительного обзора происходит первичная ориентировка экскурсантов, когда они знакомятся с объектами, как включенными в обзор, так и с выпадающими из него. Он дает первые и обобщенные впечат­ления об объектах, что служит предпосылкой для последующего выделения нужных из них, и служит направленности экскурсантов на реализацию цели экскурсии. Второй уровень показа – наблюдение. Под ним понимается направление внимания учащихся на нужные с точки зрения темы и цели объекты. Тре­тьим же видом показа является собственно показ, сочетаемый с анализом, который включает в себя демон­страцию, зрительную реконструкцию посредством слова или демонстрации экспонатов, сравнение по сход­ству и различию, использование наглядных пособий.

Четвертый экскурсионный метод – моторный – связан больше с путями и приемами перехода и осмотра экскурсионных объектов на пеших, автобусных и дальних экскурсиях, а потому, как правило, не использу­ются при проведении экскурсий в музеях.

При подготовке экскурсии желательно продумывать познавательные задания для учащихся – как опережающие, так и для домашней работы по его итогам. Их использование способствует лучшему усвое­нию изученного материала, осознанию исторических закономерностей, выводов и обобщений, развитию творческого мышления. Разрабатывая такие задания, следует учитывать их связь с темой, степень посильности для учащихся в зависимости от уровня их подготовки. Основным требованием к познавательным зада­ниям является их направленность на активизацию познавательной деятельности, развитие творческих спо­собностей, учет выбора и желания самих учащихся. Примерами таких заданий могут быть следующие: сфо­тографировать или зарисовать экспонат (объект) экскурсии; выделить главное, общее и особенное; сравнить явления или объекты; применить ранее полученные знания или межпредметные связи, написать отчет (со­чинение) об уроке-экскурсии.

  5. 3аключительный этап представляет собой работу над совершенствованием содержания и методов проведения экскурсии по определённой теме. Учителем накапливается опыт его проведения, анализируется восприятие учащимися материала на различных этапах экскурсии, привлекается новый материал.

Таково содержание пяти основных этапов работы по подготовке к экскурсии и основные методические требования к её проведению.

 

 

ЛЕКЦИЯ 5.5. КУЛЬТУРНО-РЕКРЕАЦИОННАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ МУЗЕЕВ (2 часа)

1. Музейная педагогика как основа культурно-досуговой деятельности музеев.

2. Объект и предмет музейной педагогики. Цели и задачи музейной педагогики.

3. Музейная культура и музейная коммуникация. Принципы осуществления музейной коммуникации.

4. Формы культурно-образовательной деятельности музеев. Создание образовательного пространства "музей – школа – музей".

1. Обращение к ценностям, накопленным и сохраняемым человечеством в мировой культуре, предполагает включение индивида в культурно-историческое пространство, что создаёт почву для осознания им себя как субъекта культуры. Особая роль в этом принадлежит музею, который выводит индивида за границы социума, цивилизации в мир культуры. В этой связи для образования представляют интерес социокультурные функции музея.

Подход к музею как к модели многомерного мира, в которой опыт рационального познания переплетается с чувственным, вызывает необходимость существования музейной педагогики. Интерактивность – основной методологический прием в работе современного музея, когда он перестает быть только хранилищем, а становится живым организмом в процессе познания. Это ставит перед образованием новые задачи:

§ Расширение сферы образования через приобщение к музейной педагогике,

§ Гармонизация развития творческой личности,

§ Формирование национальной идеологии,

§ Сохранение традиций, возвращение к исконно духовным ценностям; патриотическое воспитание граждан своего Отечества;

§ Создание новой музейной аудитории; расширение пространства влияния музея.

В связи с этим всё большее внимание в теории и практике образования придаётся музейной педагогике. Музейная педагогика, как одно из направлений деятельности музея, становится всё более привычной в практике духовно-нравственного, гражданско-патриотического, историко-краеведческого воспитания личности в едином образовательном процессе. 

Музей – это фактически исторически сложившийся институт, построенный по принципу диалога культур, хранящих в подлинных материальных предметах различные картины мира и способы познания бытия. Поэтому он обладает большим образовательным потенциалом, производя отбор событий, фактов, людских судеб через функцию документирования. Музейный предмет, выступая в качестве источника информации о людях и событиях, способен воздействовать эмоционально, вызывать чувство сопричастности, так как роль исследователей истории выполняют не только взрослые, но и дети под руководством взрослых. Продолжая оставаться местом хранения реликвий, раритетов и др., музей становится более эффективной базой для общения, культурно-образовательной средой, местом культурно-образовательного процесса.

В нашей стране понятие музейной педагогики стало употребляться с начала 1970-х гг. и постепенно получило всё большее распространение. Конечно, у нас не дошло до создания музейно-педагогических центров и комплексов, как это сделано на Западе, особенно в Германии, но и в бывшем СССР в начале 80-х гг. обозначились изменения в образовательной концепции музея: музейная аудитория воспринимается как участник коммуникативного процесса, рассматриваются проблемы культурно-образовательной деятельности. В 1990-х гг. музейная педагогика стала своеобразной рамкой сотрудничества учреждений образования и культуры, так как стало понятно, что «в школах не хватает культуры, а в музеях – образования». После осознания этого бесспорного факта и началось продуктивное сотрудничество музеев и школ.

Современная музейная педагогика развивается в русле проблем музейной коммуникации и направлена в первую очередь на расширение задач активизации творческих способностей личности учащихся. Ведущей тенденцией музейной педагогики становится переход от единичных и эпизодических контактов с посетителями к созданию многоступенчатой системы музейного образования, приобщения к музею и его культуре. Это диктуется теми изменениями, которые происходят в глобальном плане в мировой культуре. Это, во-первых, общий процесс визуализации культуры, который проявился в значительном увеличении объёма зрительной информации, что повлияло на восприятие человека, преставшего замечать то, что могло произвести впечатление, и было интересно его родителям. Музейная педагогика пыталась ответить на вопрос, как должен измениться характер музейной коммуникации, в связи с этими переменами? Поэтому центральной в музейной педагогике стала культура посетителя. Во-вторых, на развитие музейной педагогики оказала влияние теория диалога культур М.М. Бахтина и Я.С. Библера, в которой музей призван стать местом культурного диалога.

Педагогический словарь даёт следующее определение музейной педагогике: «Музейная педагогика – область науки, изучающая историю, особенности культурной образовательной деятельности музеев, методы воздействия музеев на различные категории посетителей, взаимодействие музеев с образовательными учреждениями».

Е.Б.Медведева, М.Ю. Юхневич дают следующее определение: Музейная педагогика – есть область научного знания, возникающая на стыке педагогики, психологии, музееведения, искусства (как части общей культуры) и краеведения. Она исследует музейные формы коммуникации, характер использования музейных средств в передаче и восприятии информации с точки зрения педагогики. Таким образом, музейная педагогика формируется на стыке музееведения, педагогики, психологии.

 Только через междисциплинарное осмысление музея как образовательной среды можно выйти на определение понятийного ряда музейной педагогики и научную постановку её целей и задач.

 

2. Объект музейной педагогики – культурно-образовательные аспекты музейной коммуникации, то есть особый подход к происходящим в музее диалоговым процессам, ставящий задачу участия в формировании свободной, творческой, инициативной личности, способной стать активным участником диалога.

Предметом музейной педагогики являются проблемы, связанные с содержанием, методами и формами педагогического воздействия музея, с особенностями этого воздействия на различные категории населения, а также с определением музея в системе учреждения образования.

Модель музейной педагогики включает в себя:

§ цель,

§ задачи,

§ направления,

§ специальные требования,

§ формы и методы работы,

§ принципы,

§ музейные педагогические технологии.

Цель музейной педагогики – создание условий для развития личности путём включения её в многообразную деятельность музея.

Задачи музейной педагогики:

§ Воспитание любви к родному краю и людям, заботящимся о его процветании;

§ Формирование самосознания, становления активной жизненной позиции, умения успешно адаптироваться в окружающем мире;

§   Развитие творческих способностей, предоставление возможности реализоваться в соответствии со своими склонностями и интересами, выявить свою индивидуальность;

§ Формирование детско-взрослой совместной деятельности на материале музейной практики;

§ Освоение нового типа учебных занятий, формирование профессиональной компетентности музейного педагога;

§ Формирование системы критериев и механизмов оценки образовательного результата музейной педагогики.

 

3. Ключевыми понятиями музейной педагогики, определяющими подходы к организации деятельности музея, являются:

Музейная культура представлена, с одной стороны, как хранилище, набор музейных предметов, с другой – как культура, втягивающая в себя, рефлектирующая процессы производства и воспроизведения (пополнения и хранения) предметов культуры. Ответ на вопрос, почему тот или иной предмет культуры становится музейным предметом, обретает свое место в своеобразном расположении предметов культуры, становится ключевым, без него невозможна музейная культура.

Музейная коммуникация – такая необходимая соорганизация определённых позиций, которые должны обеспечивать существование музейной культуры. Здесь необходимо обозначить следующие позиции:

- позиция творца (художника, писателя, учёного, политика), производителя элементов культуры, претендующих на статус музейных предметов;

- позиция воспринимающего (зрителя, слушателя, посетителя) музейные предметы;

- позиция музейного педагога, который должен не только сообщать посетителям определённый набор знаний в связи с находящимися в экспозиции предметами, но и вступать в диалог с ними, побуждать к самостоятельному творческому поиску, в некоторых случаях играть роль посредника между посетителем и музейным предметом. Кроме того, музейный педагог выступает и как организатор коммуникации между творцом и воспринимающим данный музейный предмет посетителем.

Взаимодействие данных позиций и задаёт ситуацию музейной коммуникации.

Это взаимодействие строится на следующих принципах:

1. Принцип активного отношения к музейному пространству. Это означает необходимость формирования позиции интерпретатора.

2. Принцип толерантности. Он предполагает возможность видеть многообразие форм жизни, традиций, и равное право на существование.

3. Принцип авторства. Диалогичность культурного пространства возможна лишь в том случае, если ученик, входящий в это пространство, действует соразмерно культурным и историческим персонажам.

Авторство может быть различным: от разработки и реализации музейных проектов до создания произведений, показывающих жизненные ценности, установки, мировоззрение автора. Можно сказать, что лишь собственный опыт авторства и его рефлексия позволяют человеку реально, а не умозрительно стать автором, понять авторские позиции других людей и групп.

 

4. В культурно-рекреационной деятельности музеев можно проследить большое разнообразие форм и методов работы. Их содержание обогащается новым наполнением, подсказанным современностью. Так появились музейные проекты, интерактивные музейные площадки, новые формы учебного взаимодействия в школе и др.

 При разработке и проведении мероприятий и культурно-массовых дел на базе музея необходимо учитывать следующие принципы:

§ Интерактивность, ибо человек воспринимает только то, что делает;

§ Комплексность – включение всех типов восприятия;

§ Программность, которая обеспечивает усвоение информации и приобретение умений и навыков на основе специально разработанных программ.

Немецкий учёный Г. Фройденталь сформулировал совокупность требований к проведению занятий в музее:

- каждое посещение музея – это занятие, и оно должно иметь конкретную (учебную, воспитательную, развивающую) цель;

- учитель и дети должны осознавать, что посещение музея – не развлечение, а серьёзная работа, а поэтому нужно готовиться к нему;

- посещать музей нужно после предварительной подготовки и в процессе школьных занятий, когда дети не устали и готовы к восприятию;

- следует отказаться от обзорных экскурсий, «как безумно тяжёлых не только для сознания ребёнка, но и взрослого»;

- отбирать экспонаты для экскурсионного показа нужно на основе возрастных интересов ребёнка;

- итогом посещения музея должно быть самостоятельное творчество детей (рисунок, сочинение на тему увиденного, создание моделей и т.д.).

Должно быть выстроено образовательное пространство, содержание которого движется по цепочке «музей – школа – музей». Музейные формы работы являются местом деятельности профессионального (в том числе экспертного) сообщества, культурной формой, в которой может быть востребован результат. Это позволяет вовлечь в проект профессионалов, способных выступать экспертами, консультантами и создавать культурную форму, в которой результат деятельности школьников перестаёт быть чисто учебным результатом (и в этом смысле – его личным делом).

Наиболее эффективными формами работы в рамках музейной педагогики являются массовые, групповые, индивидуальные. К массовым формам относятся: театрализованные экскурсии, походы, экспедиции, вечера, олимпиады, викторины, встречи с участниками и свидетелями исторических событий, краеведческие игры, школьные конференции, дебаты, лекции, поездки по другим музеям и городам.

Групповыми формами работы являются кружок, общество, издание путеводителей, журналов, составление видеофильмов, создание музейных экскурсионных и индивидуально-образовательных маршрутов по карте города, области с техническим или устным (живым) звуковым сопровождением. Они готовятся под руководством педагога, снимаются и монтируются самими учащимися. Такие видеофильмы могут в дальнейшем использоваться в классно-урочной и внеурочной, внеклассной работе.

Индивидуальная работа предполагает работу с документальными материалами архивов, подготовку докладов, рефератов, запись воспоминаний, наблюдение за жизнью и бытом изучаемого народа, выполнение познавательных заданий, написание научных работ, переписку с ветеранами, персональные выставки учащихся, разработку индивидуально-образовательных маршрутов с экспонатами школьных музеев по экспозициям, городу, области, республике, поиск эпистолярного и литературного материала, помогающего ученикам «озвучить» экспонат в ходе устного рассказа.

  Задачами педагога, осуществляющего деятельность в рамках музейной педагогики, являются:

- научить ребёнка видеть историко-культурный контекст окружающих его вещей, т.е. оценивать их с точки зрения развития культуры;

- формировать понимание взаимосвязи исторических эпох и своей причастности к современной культуре, неразрывно связанной с прошлым;

- формировать устойчивую потребность и навыки общения, взаимодействия с памятниками культуры, музеем;

- развивать способность к эстетическому созерцанию, сопереживанию и наслаждению;

- формировать толерантность, уважение к другим культурам, их понимание, принятие.

Сверхзадача музейного педагога, или педагога занимающегося музейной педагогикой, – создание условий для выработки у учащихся позиции созидания; позиции не стороннего наблюдателя, а заинтересованного исследователя; позиции личной ответственности в отношении к прошлому, настоящему и будущему наследию; позиции не столько механического запоминания исторического и прочего материала, а его понимания и эмоционально-нравственной оценки.

Особенно эффективны в музейной педагогике игровые технологии, технология коллективных творческих дел, технологии проблемного и индивидуального обучения.

Как один из вариантов технологии индивидуального обучения может быть использован метод проектов. Это комплексный обучающий метод, который позволяет индивидуализировать учебный процесс, даёт возможность ребёнку проявить самостоятельность в планировании, организации и контроле своей деятельности.

Если музейный урок сохраняет преемственность с традиционными урочными формами работы, такая организация деятельности требует другой формы – детско-взрослых совместных проектов, в которой взрослый выступает отчасти организатором, отчасти консультантом. Кроме того, нужно всякий раз необычно встретить, рассказать, приготовить игры, атрибуты, найти образ. Музейный урок, как спектакль, может быть скучным и увлекательным, талантливым и заурядным. В музее тоже нужна режиссура, как в театре, здесь тоже важно расставить акценты, показать самое важное, нужное, интересное.

К нетрадиционным формам (технологиям) проведения урока, которые могут применяться и в музейной педагогике, относятся:

- интегрированные уроки, основанные на межпредметных связях;

- уроки в форме соревнований и игр, конкурсов, турниров, эстафет, викторин;

- уроки, основанные на формах, жанрах и методах работы, известных в общественной практике: исследование, изобретательство, анализ первоисточников, комментарий, мозговая атака, репортаж;

- уроки на основе нетрадиционной организации и представления учебного материала: урок мудрости, урок мужества, урок любви, урок-презентация;

- уроки с использованием фантазии: урок-сказка, урок-сюрприз.

Успехи музейно-педагогической деятельности связаны, прежде всего, с тем, насколько владеет педагог умениями развивать и поддерживать познавательные интересы детей, создавать атмосферу творчества, групповой ответственности. Характер педагогической деятельности постоянно ставит учителя в коммуникативные ситуации, требуя проявления качеств, способствующих эффективному межличностному взаимодействию. К таким качествам можно отнести эмпатию, рефлексию, гибкость, общительность, способность к сотрудничеству. Именно эти качества стимулируют состояние эмоционального комфорта, интеллектуальной активности, творческого поиска. В то же время эти качества составляют гуманистический потенциал учителя и способствуют всестороннему гармоническому развитию личности каждого ребёнка, обеспечивая целесообразность и эффективность педагогического взаимодействия.

 

ЛЕКЦИЯ 6.1. ОРГАНИЗАЦИЯ РАБОТЫ ШКОЛЬНОГО МУЗЕЯ (2 часа)

1. Цели и особенности деятельности школьного музея. Условия, необходимые для его открытия и функционирования.

2. Функции и главные направления работы школьного музея. Профили музеев в учреждениях образования.

3. Документация школьного музея. Деятельность совета музея по сбору, учету и хранению материалов основного и научно-вспомогательного фондов.

4. Экспозиция школьного музея, особенности ее формирования.

1. Экскурсійная дзейнасць займае надзвычай важнае месца ў рабоце любога музея, у тым і ліку і таго, што дзейнічае на базе ўстановы адукацыі. Мэтай дзейнасці школьнага музея з’яўляецца стварэнне ўмоў для развіцця асобы вучняў сродкамі музейнай педагогікі праз стварэнне і развіццё краязнаўчай экспазіцыі як сродку забеспячэння адукацыйнага працэсу. Асаблівасць дзейнасці школьнага музея заключаецца ў вырашэнні выхаваўчых задач установы адукацыі і далучэнні да грамадска карыснай калектыўнай працы не толькі вучняў, але і настаўнікаў, бацькоў, прадстаўнікоў вытворчых і грамадскіх арганізацый, мясцовых жыхароў.

Школьны музей працуе на грамадскіх пачатках і можа быць адкрыты пры наяўнасці:

- актыву вучняў, здольнага ажыццяўляць сістэматычную пошукавую, фондавую, экспазіцыйную, культурна-асветную работу;

- кіраўніка-педагога, а таксама пры ўмове актыўнага ўдзелу ў гэтай працы педагагічнага калектыву, бацькоў і іншых зацікаўленых асоб;

- асобнага памяшкання і абсталявання, якія забяспечваюць захаванасць музейных экспанатаў i адпаведныя ўмовы для іх паказу;

- экспазіцыі, якая адпавядае па зместу і афармленню сучасным патрабаванням і налічвае не менш за 100 сапраўдных экспанатаў;

- сабранай калекцыі музейных прадметаў, зарэгістраванай у інвентарнай кнізе.

 Такім чынам, школьны музей можа быць створаны толькі ў тым выпадку, калі ў наяўнасці маюцца сапраўдныя помнікі матэрыяльнай і духоўнай культуры. Гэта абавязковая ўмова, якая робіць немагчымым падмену сапраўдных музейных прадметаў навукова-дапаможнымі матэрыяламі і копіямі.

 Не менш важнай для стварэння школьнага музея з’яўляецца наяўнасць актыву, здольнага весці працу на аснове сабраных матэрыялаў. Збор матэрыялаў, стварэнне экспазіцыі, культурна-адукацыйная работа праводзяцца сіламі педагогаў, школьнікаў і іх бацькоў. Таму для эфектыўнай працы школьнага музея вялікае значэнне мае склад актыву і формы яго арганізацыі. Як правіла, актывы музеяў ва ўстановах адукацыі дзейнічаюць у форме саветаў музея. Весці актыўную плённую працу ў савеце музея могуць толькі педагогі і вучні, сапраўды зацікаўленыя музейнай справай. Варта ўлічваць і тую акалічнасць, што ніводны школьны музей не можа працаваць працяглы час пры адсутнасці калектыву актывістаў, бо аднаму чалавеку немагчыма справіцца з разнастайнымі і складанымі абавязкамі. Гэта можа прывесці да парушэння прынцыпу пераемнасці ў рабоце і спыненні дзейнасці музея. Колькасны склад музейнага актыву не можа быць дакладна рэгламентаваны, больш істотным з'яўляецца яго якасны склад. Вельмі важна, каб у школьным музеі ў складзе актыву супрацоўнічалі школьнікі ўсіх узроставых груп, настаўнікі, бацькі. Не варта адмаўляцца ад прыцягнення выпускнікоў школы, настаўнікаў-пенсіянераў, ветэранаў працы, іншых зацікаўленых асоб. 

2. У «Палажэнні аб музеі ўстановы адукацыі» вызначаны функцыі школьнага музея: вывучэнне і асэнсаванне гісторыі і культуры ў мэтах развіцця інтэлектуальных, маральных, культурных і творчых магчымасцяў вучняў; ахова і прапаганда помнікаў гісторыі, культуры і прыроды роднага краю. Зыходзячы з гэтага, галоўнымі напрамкамі работы школьнага музея з'яўляюцца:

- камплектаванне фондаў праз пошукава-збіральніцкую працу;

- захаванне і дэманстрацыя краязнаўчых экспанатаў;

- улік і захаванне музейных калекцый;

- экспазіцыйная работа;

- культурна-адукацыйная дзейнасць.

 Пры стварэнні школьнага музея важна правільна вызначыць яго будучы профіль. Выбар профілю вызначаецца многімі фактарамі, але найбольш значнымі з'яўляюцца грамадская патрэба, накіраванасць інтарэсаў педагагічнага і вучнёўскага калектываў школы і канкрэтная сітуацыя, у якой знаходзіцца гэтая навучальная ўстанова. Так, у сельскай мясцовасці і невялікіх гарадах, дзе музеі адсутнічаюць, мэтазгодна будзе ствараць музей шырокага краязнаўчага або комплекснага профілю. У гарадах з шырокай музейнай сеткай можна рэкамендаваць стварэнне музеяў больш вузкага профілю: ваенна-гістарычных, літаратурных, мастацкіх і г. д. Магчымасць стварыць музей пэўнага профілю дае калекцыя музейных прадметаў, зарэгістраваная ў інвентарнай кнізе. Аналіз профіляў школьных музеяў дазваляе сцвярджаць, што найбольш часта ў школах ствараюцца музеі этнаграфічнага, краязнаўчага і ваенна-гістарычнага профіляў. Шырокае распаўсюджванне атрымалі музеі, прысвечаныя гісторыі школы, раёна, жыццю і дзейнасці знакамітых землякоў.

3. Прадметы музейнага значэння, неабходныя для стварэння школьнага музея збіраюцца, як правіла, у выніку пошукава-збіральніцкай працы. Яе спецыфіка заключаецца ў цеснай сувязі са школьным краязнаўствам. Аб'ектамі вывучэння школьнага краязнаўства часцей за ўсё становяцца тыя помнікі, якія не патрапілі ў сферу інтарэсаў дзяржаўных музеяў. Найбольш распаўсюджанай формай захавання і выкарыстання помнікаў, знойдзеных падчас краязнаўчых паходаў, экспедыцый, апытанняў мясцовага насельніцтва і г. д., з'яўляецца іх музеефікацыя, пры якой выяўлены і апісаны школьнікамі-краязнаўцамі помнік выводзіцца з побытавага асяроддзя і перадаецца ў школьны музей, які забяспечвае іх захаванасць і выкарыстанне ў навучальна-выхаваўчых мэтах. 

У адпаведнасці з Законам Рэспублікі Беларусь «Аб музеях і музейным фондзе Рэспублікі Беларусь», усе сапраўдныя помнікі гісторыі, культуры і прыроды, якія захоўваюцца ў фондах музеяў, з'яўляюцца агульнанароднай уласнасцю, уваходзяць у склад Музейнага фонду Беларусі і падлягаюць дзяржаўнаму ўліку ва ўстаноўленым парадку. Прызнанне за школьным музеем права захоўвання агульнанацыянальных каштоўнасцяў павышае сацыяльны прэстыж і значнасць музеяў устаноў адукацыі.

 Састаўной часткай работы кожнага музея, у тым ліку і школьнага, з'яўляецца ўлік музейных фондаў. Фонды музея – навукова арганізаваная сукупнасць музейных прадметаў і навукова-дапаможнага матэрыялу, неабходнага для іх вывучэння і экспанавання. Наяўнасць і састаў фондаў з’яўляюцца адным з асноўных вынікаў даследчай працы музея і асновай для ўсіх відаў яго дзейнасці.

На школьныя музеі распаўсюджваецца дзеянне нарматыўных дакументаў дзяржаўных музеяў, перш за ўсё «Палажэння аб Музейным фондзе Рэспублікі Беларусь», зацверджанага Пастановай Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь № 730 ад 10 чэрвеня 2006 г. Адказнасць за захаванасць фондаў музея нясе дырэктар школы, у якой ён створаны і працуе. У тых выпадках, калі ў музей паступаюць прадметы гісторыі і культуры, якія маюць вялікую гістарычную каштоўнасць, а таксама прадметы, захаванасць якіх не можа быць забяспечана ва ўмовах школьнага музея, музей павінен перадаць іх у дзяржаўны музей, які фіксуе іх як дар школы і дае ўзамен арыгіналаў іх копіі або муляжы. У выпадку спынення дзейнасці школьнага музея пытанне аб перадачы яго фондаў як у дзяржаўныя, так і ў грамадскія музеі вырашаецца органамі адукацыі і культуры і афармляецца адпаведным загадам.

Увесь сабраны матэрыял складае фонд школьнага музея, які падраздзяляецца на асноўны і навукова-дапаможны аддзелы. Асноўны фонд – гэта сапраўдныя прадметы, якія прадстаўляюць сабой першакрыніцы звестак аб прыродзе і гісторыі грамадства. Гэтыя матэрыялы складаюць аснову музея. У музеях гісторыка-краязнаўчага профілю да асноўнага фонду адносяцца:

- археалагічныя матэрыялы, прадметы этнаграфіі і нумізматыкі;

- узоры прылад працы і прадукцыі;

- навуковыя і бытавыя прыборы і прылады;

- прадметы зброі і абмундзіравання;

- прадметы побыту і адзенне;

- творы выяўленчага і дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва, якія маюць дакументальнае, мемарыяльнае або мастацкае значэнне;

- фатаграфічныя матэрыялы, якія маюць дакументальнае, мемарыяльнае і мастацкае значэнне;

- рукапісныя і друкаваныя дакументы;

- дакументальныя і мастацкія кінаматэрыялы;

- мемарыяльныя прадметы дзяржаўных і грамадскіх дзеячаў, выдатных прадстаўнікоў навукі і культуры, прыватных асоб.

 У музеях усіх профіляў, якія працуюць на грамадскіх пачатках, забараняецца захоўванне прадметаў, выкананых з каштоўных металаў і каштоўных камянёў, і прадметаў, якія іх змяшчаюць (у т. л. ордэнаў і медалёў, а таксама прадметаў старажытнарускага мастацтва). Такія прадметы перадаюцца ў фонды дзяржаўных музеяў і захоўваюцца ў спецыяльна адведзеных для гэтага памяшканнях. Захоўванне халоднай і агнястрэльнай зброі, не прыдатнай да выкарыстання, ажыццяўляецца толькі з дазволу органаў МУС горада (раёна). 

 Да навукова-дапаможнага фонду адносяцца фотакопіі, муляжы, макеты, рэканструкцыі, карты, дыяграмы, схемы, планы, а таксама іншыя матэрыялы, вырабленыя або набытыя музеем у працэсе камплектавання фондаў, вывучэння або экспанавання музейных прадметаў.

Асноўнымі шляхамі фарміравання фондаў музея з’яўляюцца: збор матэрыялаў у экспедыцыях, падчас паходаў, экскурсій; прыём дарункаў; выпадковыя паступленні. Экспедыцыйны збор матэрыялаў – адзін з асноўных шляхоў камплектавання фондаў. Паслядоўнасць тэм для вывучэння, а пасля і камплектавання, павінна мець планавы характар і вызначацца ў адпаведнасці з краязнаўчымі задачамі, патрабаваннямі экспазіцыі і неабходнасцю стварэння сістэматычнай калекцыі музейных прадметаў. Важна правільна фіксаваць дарункі і выпадковыя паступленні, падораныя музею, запісаць звесткі аб прадмеце і чалавеке, які яго падарыў, аформіць акты прыёмы-перадачы.

 Усе фонды музея падлягаюць строгаму дакументальнаму ўліку, які забяспечвае іх юрыдычную ахову, а таксама стварае ўмовы для іх вывучэння і рацыянальнага выкарыстання. Улік экспанатаў у школьным музеі мае дзве мэты: забеспячэнне захаванасці самога прадмета і навуковую ахову прадмета, г. зн. забеспячэнне захаванасці звестак аб ім. У выпадках неабходнасці рэстаўрацыі ці прафілактычнай кансервацыі прадметаў асноўнага фонду неабходна звяртацца да спецыялістаў-рэстаўратараў.

 Улік фондаў прадугледжвае наступныя этапы:

- складанне актаў на ўсе матэрыялы, якія паступаюць ў музей;

- рэгістрацыю і апісанне матэрыялаў у кнізе ўліку экспанатаў школьнага музея.

На ўсе матэрыялы, якія паступаюць на пастаяннае або часовае захоўванне ў музей ад дзяржаўных устаноў, грамадскіх арганізацый і прыватных асоб, складаюцца акты прыёму. Для актаў выкарыстоўваюцца спецыяльныя бланкі ці чыстыя аркушы паперы са штампам установы, пры якой дзейнічае музей, і запаўняюцца ў двух экзэмплярах. Другі экзэмпляр акта застаецца ў асобы, якая перадае экспанат, а першых экзэмпляр захоўваецца ў музеі.

 Асноўным дакументам уліку і аховы матэрыялаў музея з'яўляецца кніга ўліку экспанатаў (інвентарная кніга або кніга паступленняў). Запіс у інвентарную кнігу робіцца адначасова з паступленнем прадмета ў музей. Інвентарная кніга з пранумараванымі лістамі павінна быць прашнуравана і замацавана пячаткай установы адукацыі. На апошнім лісце ўказваецца колькасць пранумараваных старонак, ставяцца подпісы дырэктара школы і кіраўніка музея.

Акрамя інвентарнай кнігі, дакументацыю школьнага музея складаюць:

- нарматыўна-прававыя дакументы, якія рэгламентуюць дзейнасць музеяў ва ўстановах адукацыі;

- загад кіраўніка ўстановы адукацыі аб адкрыцці музея і прызначэнні яго кіраўніка;

- пашпарт музея, які выдаецца адпаведнымі органамі адукацыі і культуры горада (раёна, вобласці), а ў г. Мінску – Мінскім гарадскім турыстычна-экалагічным цэнтрам. У ім утрымліваюцца звесткі аб назве і профілі музея, месцы яго знаходжання і кіраўніку. Указваецца дата адкрыцця музея, характарыстыка яго памяшкання, пералічваюцца раздзелы экспазіцыі, прыводзяцца звесткі аб колькасці экспанатаў. Штогод у пашпарт уносяцца адпаведныя змены.

- план работы музея на бягучы навучальны год, які складаецца кіраўніком музея і зацвярджаецца дырэктарам установы адукацыі. План можа ўключаць наступныя раздзелы: арганізацыйная і інструктыўна-метадычная работа, пошукавая работа (план камплектавання фондаў), экспазіцыйна-выставачная работа, культурна-адукацыйная дзейнасць;

- кніга ўліку наведвальнікаў;

- графік правядзення экскурсій на бягучы навучальны год

- кніга водгукаў.

У аснове навукова-асветніцкай дзейнасці музея ляжыць музейны прадмет. Ён з’яўляецца аб’ектам камплектавання, навуковага вывучэння і апісання, выка­рыстання ў экспазіцыйнай, выставачнай, адукацыйнай і іншых формах музейнай дзейнасці. Музейны прадмет – гэта помнік гісторыі і культуры, які выключаны з бытавога асяроддзя, прайшоў усе стадыі навуковай апрацоўкі і ўключаны ў склад музейнага збору. Галоўная функцыя музейнага прадмета – быць крыніцай інфармацыі аб тых працэсах, падзях і з’явах, з якімі ён быў звязаны. Матэрыяльныя прадметы, якія страцілі сваё функцыянальнае значэнне і набылі значэнне сімвалаў, памятных знакаў, – гэта рарытэты (прад­меты побыту розных эпох, якія захаваліся ў абмежаванай колькасці) і рэліквіі (рэчы, якія захоўваюцца з асаблівай беражлівасцю, бо нагадваюць пра пэўную асобу ці падзею).

4. Асноўнай базай, на якой вядзецца сістэматычная выхаваўчая і культурна-адукацыйная работа з вучнямі, з'яўляецца экспазіцыя музея. Стварэнне экспазіцыі – працэс творчы і прадугледжвае веданне спецыфікі музейнай работы. Таму перад пачаткам работы неабходна азнаёміцца са спецыяльнай музеязнаўчай літаратурай і атрымаць кансультацыю ў бліжэйшым дзяржаўным музеі. Праца па стварэнні экспазіцыі мае пэўную паслядоўнасць:

- распрацоўка навуковай канцэпцыі экспазіцыі;

- складанне тэматычнай структуры;

- распрацоўка тэматыка-экспазіцыйнага плана (ТЭП).

 Вынікам кожнага этапу з'яўляецца распрацоўка адпаведнага пакета дакументаў, неабходных для далейшай працы над экспазіцыяй. Распрацоўка канцэпцыі, як правіла, уключае тры стадыі. Першая ахоплівае працэс падрыхтоўкі і аналізу зыходных дадзеных: вывучэнне літаратуры, звязанай з тэматыкай экспазіцыі; знаёмства з экспазіцыямі музеяў, блізкіх па профілю; аналіз сацыякультурнай сітуацыі ў населеным пункце. Наступная стадыя стварэння навуковай канцэпцыі – распрацоўка асноўнай ідэі будучай экспазіцыі. Далейшая работа па падрыхтоўцы навуковай канцэпцыі заключаецца ў распрацоўцы плана стварэння экспазіцыі, у якім прадугледжаны канкрэтныя практычныя мерапрыемствы па рэалізацыі асноўных ідэй.

 Другі этап навуковага праектавання экспазіцыі – гэта дэталізацыя яе навуковага і мастацкага рашэння. Для гэтага ствараецца разгорнутая тэматычная структура, якая прадстаўляе сабой дакумент, у якім змяшчаюцца дакладныя назвы раздзелаў, тэм і падтэм экспазіцыі ў храналагічнай і лагічнай паслядоўнасці, пералічваюцца асноўныя групы экспанатаў, якія адносяцца да тэмы (экспазіцыйныя комплексы). Паралельна са складаннем разгорнутай тэматычнай структуры адбываецца адбор экспанатаў ў фондах музея.

 Заключным дакументам навуковага праектавання экспазіцыі з'яўляецца тэматыка-экспазіцыйны план (ТЭП), які ўключае дакладны пералік прадметаў, згрупаваных у адпаведнасці з тэматычнай структурай, а таксама вядучых тэкстаў да тэм, падтэм, раздзелаў. У сувязі з тым, што магчымасці школьнага музея ў экспанаванні музейных прадметаў абмежаваны, мэтазгодна вызначыцца, якія прадметы адабраць у першую чаргу, як прадставіць падзею найбольш поўна і ўсебакова, выкарыстоўваючы найменшую колькасць прадметаў. Неабходна памятаць, што экспазіцыя школьнага музея павінна быць па магчымасці мабільнай і абнаўляцца як мага часцей. Гэта тлумачыцца тым, што аўдыторыя такіх музеяў з’яўляецца дастаткова аднастайнай і пастаяннай.

Існуюць два прынцыпы фарміравання музейнай экспазіцыі: гісторыка-храналагічны – кожны раздзел экспазіцыі паслядоўна иаказвае развіццё той ці іншай з’явы, таго ці іншага боку гістарычнага працэсу і тэматычны – музейныя матэрыялы сабраны ў кожным раздзеле ў адпаведнасці з яго тэмай, прычым унутры раздзела іх групоўка ажыццяўляецца у храналагічным парадку. У практыцы школьных музеяў часта сустракаецпа спалучэнне названых прынцыпаў. Лагічная пабудова экспазіцыі забяспечваецца яе тэматычнай структурай. Парадак размяшчэння частак у экспазіцыі вызначае экспазіцыйны маршрут – паслядоўнасць прагляду экспазіцыі.

Першаснай адзінкай экспазіцыі з’яўляецца экспанат — прадмет, выстаўлены для прагляду. Музейныя экспанаты, якія раскрываюць пэўнае канкрэтнае пытанне, тэму, аб’ядноўваюцца ў тэматыка-экспазіцыйныя комплексы. Некалькі такіх комплексаў ствараюць музейны раздзел. Раздзелы складаюць музейную экспазіцыю ў цэлым.

Экспанаты музейнага фонду размяшчаюць у трох планах: вертыкальным (стэнды, турнікеты, вітрыны), гарызантальным (падстаўкі, гарызантальныя вітрыны) і схаваным (створкі турнікета, альбомы). Усе экспанаты павінны мець анатацыі, у змесце якіх не дапускаюцца скажэнні, памылкі, розныя выпраўленні.

 Да базавых форм арганізацыі работы музея традыцыйна адносяць экскурсіі, музейныя лекцыі, кансультацыі, навуковыя чытанні, клубы, гурткі, тэматычныя сустрэчы. Менавіта гэтыя формы сталі асновай для з'яўлення новых, запазычаных з іншых сфер культуры, адукацыі, навукі. Усё часцей у культурна-адукацыйнай працы музеяў выкарыстоўваюцца такія формы, як канцэрты, музейныя святы, вучэбныя музейна-педагагічныя праграмы.

 Культурна-адукацыйная работа школьнага музея мае шэраг асаблівасцяў, галоўная з якіх – выкарыстанне матэрыялаў школьнага музея ў навучальна-выхаваўчым працэсе. Існуюць разнастайныя формы і метады, якія дазваляюць уключыць музейныя матэрыялы ў навучальны працэс. Самымі распаўсюджанымі з іх з'яўляюцца:

- экскурсіі;

- выкарыстанне музейных прадметаў у якасці наглядных сродкаў навучання на асобных уроках;

- тэматычныя лекцыі з выкарыстаннем музейных прадметаў;

- самастойная падрыхтоўка паведамленняў і дакладаў вучнямі для выкарыстання на ўроках;

- праца на базе музея факультатываў, гурткоў, навуковых вучнёўскіх таварыстваў;

 - правядзенне канферэнцый.

Школьны музей стымулюе самастойную навукова-даследчую працу школьнікаў: яны могуць працаваць у фондах музея з матэрыяламі, не ўключанымі ў экспазіцыю і выкарыстоўваць іх для напісання рэфератаў, дакладаў, а таксама для самастойных даследаванняў па гісторыі, культуры і прыродзе роднага краю. Даволі вялікае пазнавальнае і выхаваўчае значэнне мае далучэнне школьнікаў да працэсу збору матэрыялаў для папаўнення фондаў музея, вывучэння мемуарнай літаратуры, Інтэрнэт-рэсурсаў, архіўнага пошуку пад кіраўніцтвам настаўніка.

Музеям, якія ўваходзяць у склад юрыдычнай асобы ў якасці структурных падраздзяленняў (у тым ліку і ва ўстановах адукацыі), можа быць прысвоены статус «народны музей». Для гэтага яны павінны адпавядаць наступным патрабаванням:

- ажыццяўляць сваю дзейнасць не менш за 10 гадоў;

- мець не менш за 600 музейных прадметаў;

- мець уліковую дакументацыю на ўсе музейныя прадметы;

- мець асобны будынак (або памяшканне) пад пастаянную экспазіцыю і для размяшчэння музейных фондаў;

- мець пастаянную музейную экспазіцыю, створаную на аснове ўласных музейных калекцый;

- абслугоўваць не менш як 3000 наведвальнікаў за апошнія тры гады.

Парадак прысваення музеям статусу «народны», перыядычнага пацвярджэння і пазбаўлення іх гэтага статусу рэгулюецца адпаведным Палажэннем, якое было зацверджана Пастановай Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь № 733 ад 10 чэрвеня 2006 г. 

 

 

ЛЕКЦИЯ 6.2. ИСПОЛЬЗОВАНИЕ МАТЕРИАЛОВ ШКОЛЬНОГО МУЗЕЯ В УЧЕБНОЙ И ВОСПИТАТЕЛЬНОЙ РАБОТЕ (2 часа)

1. Краеведческий материал на уроках истории и обществознания.

2. Методические требования к проведению учебных занятий в музее.

3. Основные формы организации внеклассной и внешкольной работы на базе школьного музея.

4. Музей как база для самостоятельной исследовательской работы учащихся.

 

 1. Мясцовы матэрыял можа складаць змест цэлага краязнаўчага ўрока або стаць яго асобным элементам. У першым выпадку ўрок поўнасцю прысвячаецца вывучэнню гісторыі краю, а ў другім – толькі часткова. На ўроках з выкарыстаннем элементаў краязнаўчага матэрыялу яго разгляд можа ажыццяўляцца на любым этапе ўрока: у час праверкі ведаў, вывучэння новага матэрыялу ці замацавання вывучанага. Краязнаўчы матэрыял можа выкладацца на ўроку як настаўнікам, так і вучнямі. Настаўнік гісторыі павінен імкнуцца да таго, каб у выніку сістэматычнага ўключэння краязнаўчага матэрыялу ў вучэбны працэс у вучняў сфарміравалася пэўная сістэма ведаў аб родным краі, аб асноўных этапах і асаблівасцях яго развіцця, месцы і значэнні ў гістарычным развіцці ўсёй краіны. Вучэбная праграма па гісторыі Беларусі прадугледжвае правядзенне дзесяці спецыяльных ўрокаў, заснаваных на выкарыстанні краязнаўчага матэрыялу, якія праводзяцца па наступных тэмах:

VІ клас (2 урокі): “Наш край у найстаражытнейшыя часы; “Наш край у ІХ–ХІІІ стст.”;

VІІ клас (2 урокі): “Наш край у ХІІІ–ХVІ стст.”; “Наш край у ХІV–ХVІ стст.”;

VІІІ клас (1 урок): “Наш край у другой палове ХVІ–ХVІІІ ст.”;

ІХ клас (1 урок): “Наш край у канцы ХVІІІ – пачатку ХХ ст.”;

Х клас (2 урокі): “Наш край у 1920–30-я гг.”; “Наш край ў гады Другой сусветнай і Вялікай Айчыннай войнаў”;

ХІ клас (2 урокі): “Наш край у другой палове 1950–1980-х гг.”; “Наш край у перыяд станаўлення і ўмацавання дзяржаўнага суверэнітэту Рэспублікі Беларусь”.

Акрамя спецыяльна вызначаных праграмай урокаў, краязнаўчы матэрыял можа выкарыстоўвацца на іншых уроках гісторыі Беларусі як сродак ілюстрацыі агульных паняццяў і заканамернасцей грамадскага развіцця, асабліва, калі вывучаемыя гістарычныя падзеі знайшлі выразнае праяўленне на тэрыторыі роднага краю. Мясцовы матэрыял можа выступаць як эфектыўны сродак канкрэтызацыі вучэбнага матэрыялу побач з такімі сродкамі навучання, як лічбавы матэрыял, фрагменты мастацкай літаратуры, урыўкі з мемуараў, біяграфічныя звесткі і г. д .    

Можна вызначыць асноўныя прыёмы ўсталявання сувязі краязнаўчага матэрыялу з матэрыялам зместу гісторыі Беларусі:

 1. Фарміраванне цэласных ведаў па агульных пытаннях гісторыі Беларусі і гісторыі роднага краю, раёна, вобласці. Так, напрыклад, пры вывучэнні тэмы “Разгортванне народнай барацьбы на тэрыторыі Беларусі” ў Х класе можна прапанаваць вучням скласці тэматычную абагульняючую табліцу, у якой побач з агульнагістарычным адлюстраваць мясцовы краязнаўчы матэрыял аб узнікненні і баявой дзейнасці мясцовых партызанскіх фарміраванняў, іх удзеле ў партызанскіх рэйдах, “рэйкавай вайне”, стварэнні партызанскіх зон і краёў і г. д. 

2. Выяўленне агульнага і асаблівага ў вывучаемых падзеях і з’явах агульнагістарычнага і мясцовага значэння. Так, вывучаючы тэму “Сталыпінская рэформа і асаблівасці яе ажыццяўлення ў Беларусі”, вучні даследуюць і высвятляюць асаблівасці яе правядзення ў сваей мясцовасці.  3. Усталяванне сінхроннасці падзей у гісторыі Беларусі і гісторыі роднага краю. З гэтай мэтай можна скласці сінхраністычную табліцу, якую можна прадставіць у наступным выглядзе:                                                  

Стагоддзе, год

Падзея

гісторыя Беларусі гісторыя краю      

                                                                                                      Пералічаныя вышэй прыёмы нельга лічыць універсальнымі. Выбар таго ці іншага прыёма вызначаецца асаблівасцямі зместу вучэбнага матэрыялу, навучальнымі і выхаваўчымі мэтамі ўрока, узроўнем уменняў і навыкаў вучняў. Прычым сувязь паміж гісторыяй краіны і гісторыяй краю найбольш эфектыўна ажыццяўляецца тады, калі яна лагічна і педагагічна абгрунтаваная. Так, вывучаючы падзеі Другой сусветнай і Вялікай Айчыннай войнаў у Беларусі, амаль на кожным уроку можна выкарыстоўваць факты мясцовай гісторыі і ўспаміны людзей-сведак і ўдзельнікаў падзей. Гэта стварае магчымасць для правядзення такой формы ўрока, як урок-сустрэча. У кожным населеным пункце нашай краіны яшчэ ёсць жывыя ўдзельнікі тых падзей. Аднак да такіх сведчанняў неабходна адносіцца крытычна, бо многія з ветэранаў успамінаюць не аб сваім уласным удзеле ў гістарычных, а расказваюць аб іх так, як гэта прынята рабіць у падручніках ці ў сродках масавай інфармацыі. Таму запрашаючы на ўрок гісторыі сведкаў і ўдзельнікаў гістарычных падзей, настаўнік павінен папярэдне абавязкова сустрэцца з імі і ў гутарцы вызначыць кола тых пытанняў, якія будуць закранацца ў час выступлення, папрасіць асвятліць тыя факты, якія маюць непасрэдныя сувязі з праграмным матэрыялам.                      

Краязнаўчыя ўрокі могуць праводзіцца ў форме экскурсіі ў школьныя і дзяржаўныя краязнаўчыя музеі, да помнікаў гісторыі і культуры роднага краю і памятных мясцін. У старэйшых класах краязнаўчыя ўрокі могуць праводзіцца ў форме семінараў, канферэнцый, абароны маршрутаў краязнаўчых экскурсій і экспедыцый, урокаў-гульняў, конкурсаў, віктарын і г.д.   

Вопыт выкарыстання краязнаўчага матэрыялу на ўроках гісторыі Беларусі, асноўныя формы, метады, прыёмы і сродкі навучання зручна будзе сістэматызаваць у выглядзе табліцы. У гэтым выпадку яна будзе служыць дадаткам да каляндарна-тэматычнага планавання па прадмету.

 

2. Нямецкі навуковец Г. Фрайдэнталь сфармуляваў шэраг патрабаванняў да правядзення вучэбных заняткаў у музеі, якія настаўніку варта ўлічваць пры іх планаванні і арганізацыі:

- кожнае наведванне музея – гэта занятак, і ён павінен мець канкрэтную (вучэбную, развіццёвую, выхаваўчую) мэту;

- настаўнік і школьнікі павінны ўсведамляць, што наведванне музея – не забава, а сур'ёзная праца, а таму трэба загадзя рыхтавацца да яе;

- наведваць музей трэба пасля папярэдняй падрыхтоўкі і ў працэсе вучэбных заняткаў, калі вучні яшчэ не стаміліся і гатовы\ да ўспрымання інфармацыі;

- варта адмовіцца ад аглядных экскурсій, «як надзвычай цяжкіх не толькі для свядомасці дзіцяці, але і дарослага»;

- адбіраць экспанаты для паказу трэба на аснове ўзроставых асаблівасцей вучняў;

- вынікам наведвання музея павінна быць прадукты самастойнай творчасці вучняў (малюнак, фотарэпартаж, сачыненне на тэму ўбачанага). 

 

3 . Правядзенне гісторыка-краязнаўчага вечара звычайна з’яўляецца вынікам той краязнаўчай работы, што вядзецца ў навучальнай установе. Яго падрыхтоўкай займаюцца члены краязнаўчага гуртка, таварыства ці клуба. Мэта гісторыка-краязнаўчага вечара, як правіла, заключаецца ў забеспячэнні эмацыянальнага ўспрымання вучнямі зместу і значэння гістарычных фактаў і падзей, што адбываліся ў родным краі, у мастацкай форме (музыка, спевы, інсцэніроўка, мастацкае чытанне і г. д.), абуджэнне ў іх пазнавальнага інтарэсу да яго вывучэння і краязнаўчай работы ў цэлым.

Правядзенню вечара заўседы папярэднічае вялікая арганізацыйная работа: стварэнне аргкамітэта, падрыхтоўка праграмы і напісанне сцэнарыя, арганізацыя мастацкай самадзейнасці, афармленне памяшканняў, рассылка запрашэнняў на вечар, правядзенне рэпетыцый і г. д. Калі на вечар запрашаюцца ўдзельнікі і сведкі гістарычных падзей, якія адбываліся ў родным краі, настаўніку неабходна папярэдне сустрэцца з імі і абгаварыць ступень удзелу запрошаных у ходзе вечара, каб не ператварыць яго ў “вечар успамінаў аб былым” выключна для саміх гасцей вечара. Асаблівасць вечарыны заключаецца ў тым, што пры ўсёй разнастайнасці выкарыстоўваемых у яе ходзе жанраў назіраецца тэматычная мэтанакіраванасць як паведамленняў, так і мастацкай часткі.
    Пры арганізацыі і правядзенні гісторыка-краязнаўчага вечара неабходна улічваць пэўныя метадычныя патрабаванні: вечар заўсёды павінен быць накіраваны на дасягненне навучальных, развіваючых і выхаваўчых задач; ён павінен быць цікавым, насіць святочны характар і складацца з дзвюх частак. Навукова-пазнавальную частку вечара можна прадставіць у выглядзе калектыўнай справаздачы, тэкст якой перадаецца з дапамогай кароткіх паведамленняў і дэкламацый, музыкі, спеваў, невялікіх інсцэніровак. Усе гэта можа спалучацца з мультымедыйнымі прэзентацыямі. У мастацкай частцы вечара можна прадугледзець правядзенне гульняў і конкурсаў па гісторыі роднага краю.

Зместам краязнаўчага вечара могуць быць:

- сустрэчы з цікавымі людзьмі (ветэранамі вайны і працы, доўгажыхарамі, знакамітымі выпускнікамі школы, супрацоўнікамі музеяў, карэспандэнтамі СМІ, супрацоўнікамі органаў улады і правапарадку і г.д.);

- аповед пра працу школьнага краязнаўчага таварыства, музея ўстановы адукацыі;

- тэматычныя гутаркі («Кухня нашага краю», «Мода нашай мясцовасці», «Літаратурны край» і інш.).

Па выніках правядзення вечара можа быць аформлена фотасправаздача або сценгазета, якія адлюстроўваюць яго найбольш цікавыя моманты. Заўважым, што сцэнарыі лепшых вечароў, віктарын і конкурсаў на гісторыка-краязнаўчую тэматыку амаль штомесяц друкуюцца ў навукова-метадычных часопісах “Беларускі гістарычны часопіс” і “Гісторыя: праблемы выкладання” (з ліпеня 2011 г. – “Гісторыя і грамадазнаўства”).

Калі для гісторыка-краязнаўчага вечара характэрна выкарыстанне разнастайных жанраў, то для гісторыка-краязнаўчай канферэнцыі – большая дасціпнасць і навуковасць. Галоўнай мэтай правядзення канферэнцыі з’яўляецца пашырэнне краязнаўчага кругагляду вучняў, фарміраванне навыкаў даследчай працы. Тэматыка канферэнцыі вызначаецца праблемамі рэгіёна або накірункамі даследчай дзейнасці школьнікаў. Такая канферэнцыя праводзіцца па выніках гісторыка-краязнаўчай работы за пэўны перыяд часу (паўгоддзе, год), або па пэўнай тэме (напрыклад, наш край у гады Другой сусветнай вайны, пасляваеннага аднаўлення гаспадаркі і г. д.). 

Пры яе падрыхтоўцы асаблівая ўвага звяртаецца на выкарыстанне крыніц: краязнаўчай літаратуры, дакументальных, газетных і іншых матэрыялаў. У канферэнцыі могуць прымаць удзел краязнаўцы адной установы адукацыі ці некалькіх, калі яна носіць статус раённай, гарадской ці абласной. У любым выпадку з членаў краязнаўчага гуртка, настаўнікаў, спецыялістаў навукова-даследчых устаноў ствараецца аргкамітэт канферэнцыі, які рыхтуе інфармацыйнае пісьмо, дзе абвяшчаецца тэма, вызначаюцца ўмовы ўдзелу ў яе рабоце, час і месца правядзення пленарнага пасяджэння і работы секцый, а таксама патрабаванні да дакладаў і паведамленняў. Інфармацыйнае пісьмо даводзіцца да ведама вучняў школы або іншых устаноў адукацыі, навучэнцы якіх могуць прыняць удзел у яе рабоце. 

Напярэдадні канферэнцыі аргкамітэт разглядае дасланыя матэрыялы, вызначае іх адпаведнасць абвешчанай тэме і навуковую каштоўнасць і высылае запрашэнні ўдзельнікам канферэнцыі. Перад пачаткам канферэнцыі можа быць арганізавана выстава краязнаўчай літаратуры або рэчавага матэрыялу, сабранага ўдзельнікамі канферэнцыі ў час краязнаўчых экспедыцый. Пасля завяршэння работы канферэнцыі на заключным пасяджэнні падводзяцца яе вынікі, аўтары лепшых дакладаў і выступленняў адзначаюцца ўзнагародамі (дыпломамі і падзякамі).

Краязнаўчыя алімпіяды ў апошні час праводзяцца рэдка, хаця гэта форма пазакласнай работы мае выключна важнае значэнне для выяўлення таленавітых юных краязнаўцаў і развіцця гістарычнага краязнаўства ў цэлым. Алімпіяда – гэта форма работы з той часткай вучнёўскай моладзі, якая праяўляе ўстойлівы пазнавальны інтарэс да навуковага вывучэння гісторыі і культуры роднага краю. Мэта яе правядзення – садзейнічаць развіццю цікавасці да вывучэння роднага краю, выявіць адораных школьнікаў для арганізацыі іх далейшага развіцця. У ёй могуць прымаць удзел усе жадаючыя школьнікі. 

Для яе арганізацыі і правядзення ствараецца аргкамітэт, які распрацоўвае заданні на кожны тур алімпіяды. Колькасць тураў залежыць ад колькасці ўдзельнікаў і ўзроўню лакалізацыі яе правядзення (школьная, раённая, гарадская). Безумоўна, што кожны наступны тур алімпіяды патрабуе распрацоўкі новых, больш складаных заданняў. Формы правядзення алімпіяды могуць быць розныя для кожнай групы ўдзельнікаў: віктарыны, тэставыя заданні, міні-сачыненні і інш. Пасля правядзення алімпіяды настаўнік знаёміць усіх удзельнікаў з правільнымі адказамі. Неабходна вызначыць меры маральнага і матэрыяльнага заахвочвання да ўдзелу ў краязнаўчых алімпіядах, што немагчыма без дапамогі адміністрацыі ўстаноў адукацыі і фундатарскай падтрымкі.

Краязнаўчыя віктарыны могуць арганізоўвацца як на ўроках, так і ў пазакласнай рабоце. Для іх правядзення распрацоўваюцца спецыяльныя рознаўзроўневыя заданні па гісторыі роднага краю, якія патрабуюць ад вучняў як узнаўленчай, так і творча-пошукавай пазнавальнай дзейнасці. Для таго, каб унесці элемент спаборніцтва і актывізаваць пазнавальную дзейнасць школьнікаў, іх можна разбіць на 2–3 каманды, а за адказы на пытанні налічваць балы ў залежнасці ад іх складанасці.

Краязнаўчыя выставы звычайна праводзяцца па выніках праведзеных паходаў, краязнаўчых, археалагічных і этнаграфічных экспедыцый для дэманстрацыі сабраных рэчавых матэрыялаў (археалагічных артэфактаў, прадметаў быту, манет, грашовых знакаў, кніг, прылад працы, вопраткі), а таксама фотасправаздач, палявых дзённікаў і г. д. На падрыхтоўчым этапе настаўніку неабходна вызначыць мэту, тэматыку, віды экспанатаў, час і месца правядзення выставы, крытэрыі ацэнкі работ (калі выстава конкурсная). Яе тэматыка можа ахопліваць любыя аспекты жыцця роднага краю, напрыклад: «Мой любімы куточак радзімы»; «Кантрасты нашага краю»; «Архітэктурныя (скульпгурнныя, прыродныя і інш.) помнікі нашага краю»; «Людзі нашага краю»; «Наш край у будучым» і інш.

Інфармацыю аб выставе неабходна давесці да ўсіх вучняў школы. Падчас правядзення выставы неабходна арганізаваць яе наведванне ўсімі вучнямі школы. Краязнаўчыя выставы ў перспектыве могуць стаць асновай стварэння краязнаўчага кутка, а затым і школьнага гісторыка-краязнаўчага музея.

Конкурсы арганізуюцца і праводзяцца аднаразова ці некалькі разоў на працягу навучальнага года. Падрыхтоўка і правядзенне конкурсаў садзейнічае паглыбленню ведаў, фарміраванню і развіццю інтэлектуальных і камунікатыўных уменняў і навыкаў вучняў. Тэматыка конкурсаў можа тычыцца разнастайных пытанняў жыцця краю, яны могуць праводзіцца па любым сцэнарыі. Як правіла, падрыхтоўка і правядзенне конкурса складаецца з некалькіх этапаў:

 I. Падрыхтоўчы этап, на якім адбываецца:

а) вызначэнне тэматыкі, мэты правядзення конкурсу і яго ўдзельнікаў;

б) вызначэнне сумесна з вучнямі задач мерапрыемства, асноўных пытанняў яго зместу, крытэрыяў ацэнкі выступленняў, формы правядзення, тэрмінаў, месца правядзення конкурсу;

в) фарміраванне рабочых груп па падрыхтоўцы да конкурсу (каманды, афарміцелі, журы, вядучыя і інш.);

г) збор і афармленне неабходных матэрыялаў для правядзення мерапрыемства;

д) кансультаванне настаўнікам рабочых груп, аказанне неабходнай дапамогі.

   ІІ. Этап правядзення конкурсу, які ўключае ў сябе:

а) уступнае слова настаўніка пра мэты конкурсу, парадак яго правядзення, склад удзельнікаў;

б) выступленні ўдзельнікаў, каманд;

в) падвядзенне вынікаў, узнагароджванне ўдзельнікаў;

III . Заключны этап, на якім адбываецца:

а) заключнае слова настаўніка, у якім даецца якасная ацэнка падрыхтоўкі і пра­вядзення конкурсу, магчымасці практычнага выкарыстання яго вынікаў;

б) рэфлексія ўдзельнікаў мерапрыемства. 

 Выпуск газет. У многіх школах наладжаны рэгулярны выпуск тэматычных газет, прысвечаных асобным гістарычным падзеям, знакамітым землякам або сучаснаму развіццю рэгіёна. Над газетай могуць працаваць некалькі груп вучняў, кожная з якіх выконвае сваю частку працы: збор інфармацыі, рэдагаванне, афармленне і інш., што дазваляе максімальна поўна ўлічваць і развіваць індывідуальныя магчымасці і здольнасці школьнікаў. Змест газеты можа адлюстроўваць сучаснае жыццё рэгіёна, расказваць пра мінулае “малой Радзімы”, змяшчаць займальныя матэрыялы: крыжаванкі, рэбусы, забаўляльныя гісторыі і інш. Побач з газетамі можна арганізаваць афармленне тэматычных стэндаў, стварэнне мультымедыйных прэзентацый якія будуць расказваць пра родны край, яго жыхароў, сваю школу. 

Грамадска карысная дзейнасць, формамі якой могуць быць акцыі па добраўпарадкаванні тэрыторыі школы, населенага пункта і яго ваколіц, арганізацыя экалагічных сцежак і дэсантаў, удзел у рэстаўрацыйных работах і інш.

Такім чынам, у арсенале настаўніка гісторыі ёсць вялікае мноства форм і метадаў ажыццяўлення гісторыка-краязнаўчай работы, якія дазваляюць эфектыўна яе арганізаваць і задаволіць пазнавальныя інтарэсы вучняў, спрыяць іх патрыятычнаму і грамадзянскаму выхаванню.

 

4. Адной з індывідуальных форм пазакласнай краязнаўчай работы з'яўляецца напісанне вучнямі даследчых работ краязнаўчага характару. У працэсе іх падрыхтоўкі і напісання паглыбляецца знаёмства з гісторыка-культурнай спадчынай Беларусі, метадамі яе зберажэння і выкарыстання, ствараюцца неабходныя ўмовы для патрыятычнага выхавання вучняў, фарміравання ў іх беражлівых адносін да гісторыка-культурных каштоўнасцей.

Адзначым, што тэматыка вучнёўскіх навуковых работ павінна адпавядаць наступным патрабаванням:

- цесная сувязь са зместам вучэбнай праграмы па гісторыі Беларусі;

- наяўнасць ўзаемасувязі паміж гістарычным мінулым краіны і роднага краю;

- садзейнічанне раскрыццю спецыфічных рыс і асаблівасцей гістарычнага развіцця пэўнага краю;

- забяспечанасць неабходнай колькасцю разнастайных крыніц;

- адпаведнасць узроставым пазнавальным магчымасцям вучняў.

Работа над пачынаецца з выбару тэмы. Пажадана, каб яна была не вельмі доўгай і адлюстроўвала асноўны змест даследавання. Навуковая работа можа быць прысвечана комплекснаму апісанню пэўнага помніка гісторыі і культуры або іх групы, даследаванню жыцця і дзейнасці славутых ураджэнцаў дадзенага рэгіёну і г. д. Тэма работы ў пэўнай ступені абумоўлівае адбор літаратуры, неабходнай для яе напісання. Яе пошук праходзіць, як правіла, у бібліятэках пры дапамозе алфавітнага і сістэматычнага каталогаў. У першым з іх прадстаўлены ўсе кнігі і брашуры, што захоўваюцца ў фондах бібліятэкі, у алфавітным парадку прозвішчаў аўтараў або загалоўкаў. У другім – яны сістэматызаваны па тэматычных раздзелах (архітэктура, гісторыя Беларусі, археалогія, правазнаўства, педагагічныя навукі і г. д.), што можа аблегчыць працэс пошуку неабходнай літаратуры.

Поспех выканання даследчых работ юных краязнаўцаў залежыць ад наступных умоў:

- дасканалае веданне самім настаўнікам гісторыі краю і асноўных крыніц па яго гісторыі;

- валоданне настаўнікам спецыяльна-гістарычнымі метадамі даследавання ў спалучэнні з агульнанавуковымі, адаптаванымі да асаблівасцяў даследавання гістарычных аб'ектаў;

- валоданне методыкай навучання школьнікаў элементам даследчай працы;

- кампетэнтнае і зацікаўленае кіраўніцтва настаўнікам вучнёўскай даследчай работай;

- пазнавальная самастойнасць вучня ў працэсе даследавання;

- матэрыяльна-тэхнічная забеспячэнне кіраўнікоў і выканаўцаў даследчых работ;

- прадстаўленне вынікаў даследавання, іх абмеркаванне, заахвочванне і публікацыя лепшых даследчыцкіх работ у перыядычным друку.

Варта таксама прытрымлівацца асноўных этапаў гістарычнага даследавання, кожны з якіх арыентаваны на рашэнне пэўных інфармацыйных і даследчых задач:

1. Гістарыяграфічны, на якім адбываецца фармулёўка праблемы, вызначэнне аб'екта, прадмета, мэтаў, задач даследавання і ступені яго распрацаванасці.

2. Крыніцазнаўчы – уключае вызначэнне круга асноўных і другарадных крыніц і фарміраванне інфармацыйнай базы даследавання.

3. Стварэнне мадэлі гістарычных дадзеных звязана з сістэматызацыяй і абагульненнем сабранай гістарычнай інфармацыі.

4. Аналітычны – прадугледжвае раскрыццё вывучаемай праблемы з выкарыстаннем метадаў аналізу і сінтэзу інфармацыі і афармленне высноў у выглядзе навуковай працы.

Агульнапрынятай з'яўляецца наступная структура афармлення вучнёўскай даследчай работы:

1. Тытульны ліст (на ім утрымліваюцца назва навучальнай установы, дзе выконваецца праца; тэма работы; прозвішча, імя, імя па бацьку і клас аўтара; прозвішча, імя, імя па бацьку навуковага кіраўніка; горад (вёска), дзе знаходзіцца ўстанова адукацыі; год выканання).

2. Змест (утрымлівае назвы ўсіх частак работы з указаннем нумара старонкі іх пачатку).

3. Уводзіны (у змесце якіх раскрываецца актуальнасць, мэты, задачы, метады даследавання, агляд літаратуры па тэме даследавання, практычная значнасць выкананай работы).

4. Асноўная частка (некалькі глаў (у адпаведнасці з мэтай і задачамі работы), у якіх змяшчаецца матэрыял па даследуемай тэме, выкладаюцца і аналізуюцца атрыманыя вынікі).

5. Заключэнне (кароткія высновы па выніках выкананай працы).

6. Спіс літаратуры (уключае выкарыстаныя крыніцы і літаратуру).

7. Дадаткі, на якія спасылаецца аўтар у тэксце работы, і якія неабходны для ілюстрацыі і канкрэтызацыі зместу асноўнай часткі.

У тэксце работы аўтар абавязаны даваць спасылкі на крыніцы, у тым ліку і электронныя рэсурсы, звесткі з якіх прыводзяцца ў яго змесце. Такія спасылкі даюць магчымасць знайсці адпаведныя крыніцы і праверыць дакладнасць цытавання, а таксама неабходную інфармацыю аб гэтай крыніцы. Спасылкі на крыніцы ў тэксце ажыццяўляюцца шляхам прывядзення яе нумара ў адпаведнасці з бібліяграфічных спісам. Нумар крыніцы па спісе заключаецца ў квадратныя дужкі. Спіс выкарыстаных крыніц і літаратуры фарміруецца ў парадку з'яўлення спасылак у тэксце работы, альбо ў алфавітным парадку прозвішчаў першых аўтараў і (або) загалоўкаў. Пры выкарыстанні звестак з крыніцы з вялікай колькасцю старонак, трэба пазначыць іх нумары, а таксама нумары ілюстрацый або табліц, на якія спасылаецца аўтар, напрыклад: [4, с. 12, табліца 3]. У гэтым выпадку 4 – нумар крыніцы ў бібліяграфічным спісе, 12 – нумар старонкі, 3 – нумар табліцы.

Напісанне даследчыцкай работы можна выкарыстоўваць пры правядзенні факультатыўных заняткаў па краязнаўстве або ў ходзе пазакласнай гісторыка-краязнаўчай работы з вучнямі старэйшых класаў. 

 

^[1] Рэгалію вызначыў, а потым перадаў Лявону Казіміру Сапегу, падканцлеру літоўскаму, кароль Уладзіслаў IV, але сейм 1637 г. яе не зацвердзіў.

^[2] Агульнасаюзнага Народнага камісарыята асветы не існавала.

^[3] Здзейсніць гэты высакародны ўчынак Вільгельму Ельскаму перашкодзіла заўчасная смерць у снежні 1919 г. Захаваўся архітэктурны праект музея.

^[4] Знаходзячыся ў падпарадкаванні Наркамасветы, БДМ «жыў» па графіку навучальных устаноў, зачыняючы свае дзверы на адзін летні месяц на канікулы.

^[5] Так праз тры гады партыйнае кіраўніцтва БССР адпомсціла С. М. Якуб- чыку за крытычны ліст у рэдакцыю газеты «Праўда» пра стан музейнай спра­вы ў рэспубліцы.

^[6] А. Р. Брадоўскі да сваёй смерці ў 1928 г. не пакідаў музейна-краязнаўчай ра­боты, выконваючы абавязкі кансультанта музея і члена праўлення Віцебскага акруговага таварыства краязнаўства.

^[7] Пасля адкрыцця савецкімі ўладамі ў антырэлігійных мэтах дамавіны з мошчамі св. Ефрасінні Полацкай, што захоўваліся ў Спаса-Праабражэнскім храме ў Полацку, яны былі перавезены ў Маскву для дэманстрацыі на антырэлі- гійнай выставе. У час нямецкай акупацыі, калі былі зноў адкрыты храмы і адноў- лены манастыры, віцебляне перанеслі мошчы ў Свята-Пакроўскую царкву, а 23 кастрычніка 1943 г. яны ўрачыста вярнуліся ў Полацк.

^[8] Прамыя заклікі да знішчэння музея як сацыяльнага інстытута можна знайсці ў эсэ К. С. Малевіча «Аб музеі». Падзялялі гэту пазіцыю і шмат іншых авангардыстаў пачатку ХХ ст.

^[9] У 1918 г. немцы вывезлі каля 500 лепшых прадметаў з царкоўна-археала- гічнага музея, большая частка калекцый музея статыстычнага камітэта была таксама разрабавана.

^[10] У Магілёве помнікі падзяляліся: 1) на архітэктурныя — гарадская ратуша, Брацкі манастыр, архірэйскае падвор’е, магіла маскоўскага гарнізона, які загінуў у Магілёве ў 1661 г., капліца — помнік рускім воінам, што загінулі ў Паўночнай вайне, капліца ў памяць загінуўшых у бітве пры Салтанаўцы, езуіцкі калегіум, будынак, дзе была абвешчана савецкая ўлада, будынак, дзе размяшчаўся штаб першых атрадаў Чырвонай арміі, магіла байцоў-камунараў, дом, дзе жыў у 1919 г. С. Арджанікідзе; 2) археалагічныя — група курганоў у калгасным садзе ў Салтанаўцы, гарадзішчы Барсукова гара і Гарадок у Палыковічах, гарадзішча ва ўрочышчы Пелагееўка. Па Магілёўшчыне былі вызначаны толькі архітэктурныя аб’екты: палац Сапегаў у Быхаве, палац Пацёмкіна ў Крычаве, ратуша ў Шкло- ве, шклоўскі парк, касцёл у Мсціславе, Пустынскі манастыр, помнік у в. Ляс- ная, сінагога ў м. Расна.

^[11] І. С. Мігулін энергічна пратэставаў супраць зносу Кафедральнага сабора (помніка архітэктуры другой паловы XVIII ст., які знаходзіўся пад аховай дзяр- жавы). Пасля яго ліста ў рэдакцыю газеты «Праўда», у Магілёў з Мінска прыбыла камісія на чале з прэзідэнтам АН БССР К. В. Горавым, якая фактычна санкцы- янавала гэты беззаконны акт. У адчаі, калі ўсё ўжо было падрыхтавана да выбу- ху, І. С. Мігулін адмовіўся пакінуць будынак і быў арыштаваны супрацоўнікамі НКУС. Фондавыя калекцыі музея, выкінутыя на вуліцу, на працягу некалькіх дзён рабаваліся ўсімі жадаючымі. Сам І. С. Мігулін цудам пазбегнуў пакаран- ня — праз два тыдні пасля арышту ў Магілёў прыйшоў адказ на яго чарговую скаргу В. М. Молатаву, дзе апошні асуджаў знос помніка.

^[12] Вядома, што ў 1919 г. з мэтай вывазу каштоўнасцей у Маскву В. В. Пашука- ніс аглядаў Магілёў, Оршу, Нясвіжскі палац і шэраг іншых шляхецкіх сядзіб.

^[13] А. І. Крыніцкі — савецкі партыйны і дзяржаўны дзеяч. З верасня 1924 па май 1927 г. у БССР, займаў пасады сакратара, а са снежня 1925 г. 1-га сакрата- ра ЦК КП(б)Б.

^[14] Рабочая група па стварэнні галерэі працавала з 1937 г. Навуковыя супрацоў- нікі будучай галерэі, куды ўваходзіла стваральнік і дырэктар (1944—1977) Дзяр- жаўнага мастацкага музея БССР А. В. Аладава, праходзілі падрыхтоўку ў буй- нейшых музеях Масквы, займаліся збіраннем і рэстаўрацыяй твораў мастацтва, дастаўкай экспазіцыйнай мэблі.

^[15] У БССР падобныя ўстановы пад назвай «Музеі народнай славы» былі арга- нізаваны напрыканцы 1960 — пачатку 70-х гг. у Мядзеле, Рагачове, Клічаве, Бягомлі, Лельчыцах, г. п. Акцябрскім. Яны з’яўляліся грамадскімі толькі па на- зве і хутка набылі юрыдычны статус дзяржаўных.

^[16] Сапешка Станіслаў Захаравіч (1908—1969) — музейны дзеяч, нарадзіўся ў в. Шастакі Капыльскага раёна. Пасля заканчэння рабфака БДУ (1934) і Ленін- градскага педінстытута імя Герцэна (1939) працаваў настаўнікам. Удзельнік Вя- лікай Айчыннай вайны, у 1945—1948 гг. служыў у Войску польскім. З 1948 г. працаваў навуковым супрацоўнікам, загадчыкам аддзела, намеснікам дырэк- тара Белдзяржмузея гісторыі Вялікай Айчыннай вайны. У 1959—1967 гг. — за- гадчык Арггрупы па стварэнні Дзяржмузея БССР, у 1967—1969 гг. — яго дырэк- тар. Выкладаў музеязнаўчыя дысцыпліны на гістарычных факультэтах БДУ і Мінскага педінстытута імя М. Горкага. Заслужаны работнік культуры БССР.

^[17] Шкляраў Федар Рыгоравіч (1925—1988) нарадзіўся ў Ветцы, паходзіў з сям’і старавераў, працаваў у мясцовым клубе мастаком-афарміцелем. На працягу 1950—70-х гг. сабраў гісторыка-мастацкую калекцыю, на аснове якой у 1978 г. быў адкрыты Веткаўскі музей народнай творчасці. Спачатку 8н займаў паса- ду грамадскага дырэктара музея, а пасля таго, як Веткаўскі музей набыў статус дзяржаўнага, узначальваў яго на прафесійнай аснове.

^[18] Маштабы гэтага праекта асабліва ўражваюць на фоне галечы і разрухі першых пасляваенных гадоў. На думку аўтараў праекта, акрамя навуковага і адміністрацыйна-тэхнічнага персаналу музей павінен быў мець уласныя ка- мендатуру, сакрэтную частку, ваенізаваную ахову і, нарэшце, уласную гаспадар- ку. З 1948 г. пачаліся скарачэнні штатаў, прычым першымі ахвярамі станавіліся супрацоўнікі, якія знаходзіліся на акупіраванай тэрыторыі альбо рэпрэсіра- ваныя органамі дзяржбяспекі.

^[19] Лавецкі Пётр Спірыдонавіч (1917—2003) — музейны дзеяч. Нарадзіўся ў Жлобіне, пасля заканчэння сярэдняй школы вучыўся ў Мінскім педагагічным інстытуце. З лістапада 1942 г. — радавы, намеснік камандзіра па разведцы, на­чальна штаба партызанскага атрада «Буравеснік» Мінскай вобласці, член Мін- скага падпольнага райкама ЛКСМБ. Са жніўня 1944 г. па пуцёўцы Беларуска­га штаба партызанскага руху на працы ў Белдзяржмузеі гісторыі Вялікай Айчыннай вайны. Займаў пасады загадчыка аддзела, намесніка дырэктара па навуковай рабоце, дырэктара (1968—1982), з 1982 г. на пенсіі. Заслужаны работнік культуры БССР.

^[20] Скансэн (літаральна: востраў акопаў, тэрыторыя, на якой захаваліся рэшткі фартыфікацыйных збудаванняў) — назва першага музея пад адкрытым небам, заснаванага А. Хазеліусам у 1891 г. у Стакгольме на востраве Дзюргардэн.

^[21] Новая музеялогія — новы напрамак у развіцці музейнай тэорыі і практыкі, а таксама міжнародны рух, звязаны з пошукамі шляхоў абнаўлення і дэмакратыза- цыі музеяў, пераасэнсавання іх ролі ў сучасным грамадстве. Ідэі новай музеялогіі абапіраюцца на вынікі эксперыментаў новых музейных устаноў — экамузеяў, якія ўзніклі ў Францыі на пачатку 1970-х гг. Тэарэтычнае абгрунтаванне экамузея было ўпершыню зроблена Ж. А. Рыўерам, які выкарыстаў скандынаўскую мадэль музея пад адкрытым небам з адным адрозненнем — будынкі павінны былі заставацца ў іх арыгінальным кантэксце, без перасоўвання ў спецыяльна адведзенае месца.