Поможем в ✍️ написании учебной работы

Имя

Поможем с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой

Выберите тип работыЧасть дипломаДипломная работаКурсовая работаКонтрольная работаРешение задачРефератНаучно - исследовательская работаОтчет по практикеОтветы на билетыТест/экзамен onlineМонографияЭссеДокладКомпьютерный набор текстаКомпьютерный чертежРецензияПереводРепетиторБизнес-планКонспектыПроверка качестваЭкзамен на сайтеАспирантский рефератМагистерская работаНаучная статьяНаучный трудТехническая редакция текстаЧертеж от рукиДиаграммы, таблицыПрезентация к защитеТезисный планРечь к дипломуДоработка заказа клиентаОтзыв на дипломПубликация статьи в ВАКПубликация статьи в ScopusДипломная работа MBAПовышение оригинальностиКопирайтингДругое

Нажимая кнопку "Продолжить", я принимаю политику конфиденциальности

ТЕМА 1. МУЗЕЕВЕДЕНИЕ КАК НАУЧНАЯ ДИСЦИПЛИНА.

1.  Музееведение как междисциплинарная наука.

2. Объект, предмет и методы музееведения.

3. Исторические, теоретические, источниковедческие и прикладные составляющие музееведения.

 

1. Во второй половине ХХ в. мир вступил в полосу «музейного бума», характеризующегося музеефикацией памятников истории и культуры, природных объектов, созданием новых видов музеев, поиском новых форм работы с посетителями. Современный музей представляет собой своеоб­разную минимодель мира, которая помогает человеку ориентироваться в реальном мире. В начале ХХ1 столетия роль музея в образовании и воспи­тании человека становится все более значимой. Изучением вышеперечис­ленных аспектов деятельности музея занимается музееведение.

Музееведение – формирующаяся научная дисциплина, изучающая специфическое музейное отношение человека к действительности и фено­мен музея, порожденный этим отношением; исследующая процессы со­хранения и трансляции социально значимой информации посредством му­зейных предметов, а также развитие музейной деятельности и основные ее направления.

Хотя музей как социальный феномен имеет древнюю историю, но теоретическое осмысление музеев и их деятельности – явление достаточно позднее. Начало формирования представлений о музейной деятельности как специфической области человеческой культуры относится ко времени Ренессанса. Только в конце XIX в. появился термин «музеология» («museologie» (нем.), «museology» (англ.); в русском языке более привычен термин «музееведение»). С 1877 г. в Германии в Дрездене издавался журнал «Zeitschrift für Museologie und Antiquitätenkunde» («Журнал музеологии и антиквароведения»), в котором в 1883 г. появилась статья «Музеология как наука», впервые обозначившая исследовательский и общественный потенциал новой науки.

Проблемы формирования новой научной дисциплины активно обсуждались в ХХ в. в межвоенный период. Музейная общественность высказывалась за выделение музееведения из состава других гуманитарных и естественнонаучных дисциплин, активизацию подготовки собственно музейных кадров. После второй мировой войны в рамках ООН и входящих в нее организаций делаются попытки объединить силы всех заинтересованных в этом деле сторон. В 1946 г. в Париже делегаты из 14 стран, а также ООН, ЮНЕСКО, Международного бюро музеев создают Международный совет музеев (International council of museums, сокращенно – ICOM), сыгравший важнейшую роль в самоидентификации музееведения как самостоятельной дисциплины.

Тем не менее, единого мнения о дисциплине и ее характере в мировом и отечественном музееведении так и не сложилось. Одни исследователи (И. Неуступны, Ж.А. Ривьер) вообще не считают музееведение наукой, утверждая, что у нее нет своего предмета, структуры, методов. Сторонники этого подхода (можно обозначить его как «нигилистский» за отрицание у музееведения статуса научной дисциплины) ограничивают музееведение изучением истории музеев и их роли в обществе.

Сторонники культурологического подхода (К. Шрайнер, И. Ян, Т. Шола и др.) не признают за музееведением статуса самостоятельной дисциплины, считая ее частью дисциплин, занятых изучением и сохранением всемирного наследия. Т. Шола даже предлагал вместо терминов «музееведение», «музеология» использовать термин «heritology» (изучение наследия), а музеологию считать ее подразделением. На первое место выходят функции музея по комплектованию фондов (тезаврирование) и сохранению ценностей, понимаемые достаточно широко: от сохранения самих предметов до хранения достижений мировой культуры в индивидуальной человеческой памяти путем создания воображаемых музеев. В рамках культурологического подхода сложились различные концепции музеев: концепция «воображаемого музея» А. Манро; концепция «музея-форума» А. Хантона, П. ван Менша, М. ван Прат, Д.Ф. Камерон; концепция «музея без границ» Г. фон дер Остена и Г. Боргера.

Институциональный подход (Й. Бенеш, В. Винтер, Т. Силянова-Но­викова, Э. Хьюнс и др.) – музееведение считается наукой, предмет которой – музей как социальный институт. При таком подходе упор делается на изучение общественных функций музея как хранителя и транслятора социально значимой информации.

Сторонники предметного подхода З. Бруна, Х. Векс, А. Грегорова, Р. Ланг, З. Странский, Т. Хетеш, Д. Шульц, В. Энненбах предметом музееведения считают феномен музейного предмета как вещи определенной ценности, а также изучение причин, порождающих музей. Главная задача музееведения – выявление критериев музеальности предметов, для решения проблем их отбора, хранения и репрезентации.

Учитывая различия подходов к определению музееведения, неудивительно, что четко определить его статус достаточно сложно. Прикладное музееведение вполне может претендовать на статус самостоятельной дисциплины, ведь решаемые им задачи не решаются другими науками. В то же время музееведческие навыки необходимы специалистам гуманитарных и естественнонаучных дисциплин, поскольку они ведут исследования на базе музеев, работают с музейными предметами как с источниками. Это позволяет относить музееведение к дисциплинам специальным. Есть разделы музееведения, которые могут претендовать на статус вспомогательных дисциплин (музейное источниковедение, музейное документоведение и т.д.).

В практической работе, а также при определении дисциплины «Музееведение, музеология» в учебной литературе чаще всего применяется комплексный подход, сочетающий принципы и достижения вышеназванных подходов и концепций.

В соответствии с этим подходом А.М. Разгон определял музееведение как общественную науку, которая изучает:

а) процессы сохранения социально значимой информации;

б) познание и передачу знаний и эмоций посредством музейных предметов;

в) музейное дело, музей как социальный институт, его социальные функции и формы их реализации в различных социальных, экономических, политических и культурных условиях.

2. Объектом музееведения выступает музей и музейное дело как обще­ственное явление во всех своих проявлениях. Предметом музееведения является изучение закономерностей, свя­занных с процессами накопления, сохранения и трансляции социальной информации посредством музейных объектов, с исследованием вопросов возникновения, развития и общественного функционирования музея.

Музееведение использует разнообразные методы, применяемые есте­ственными и гуманитарными науками, в том числе сравнительный анализ, типологизацию, рентгенографию, спектрографию, химический анализ (в консервации и реставрации) и эксперимент (в экспозиции), а также социо­логические методы (в процессе изучения музейной аудитории).

Музееведение входит в разряд междисциплинарных наук. Оно свя­зано как с общественными, так и естественнонаучными дисциплинами. Причем, больше общности с теми науками, которыми определяется про­филь музея.

3. Музееведение как научная дисциплина имеет свою структуру. Выделяют общее (занимается вопросами, имеющими отношение к деятельности музеев всех профилей и типов) и специальное (прикладное) музееведение (занимается вопросами, имеющими отношение к деятельности музеев отдельных профилей, а также специфическими вопросами, не относящимися к исследовательской сфере профильных дисциплин).  

К общему музееведению относятся:

1) история и историография исследуют процесс зарождения музеев, их функционирование в различных исторических условиях, формирование музейной сети и организацию музейного дела;

2) теория музееведения включает общую теорию, теорию научно­фондовой работы, теорию документирования и теорию коммуникации;

3) музейное источниковедение занимается исследованием музейных предметов с точки зрения исторической науки (методами, характерными для источниковедения);

4) музеография осуществляет описание музеев, их собраний и кол­лекций, что находит отражение в справочниках, каталогах, путеводителях;

В зарубежной литературе под музеографией понимают музейную практику, в отличие от музейной теории – музеологии;

        5. Методика музейного дела – методика экспозиционной работы, организация и управление – музейный менеджмент, музейная социология, музейная техника и т.д.; 

        6) Музейная информатика.

        7) Музейная педагогика, психология и социология занимаются ис­следованием закономерностей, принципов, методов работы музея со своей аудиторией.

Прикладное музееведение включает научную методику музейного дела (разрабатывает принципы построения экспозиций, хранения музей­ных фондов, экскурсионной работы); технику музейной работы (изучает технику проектирования музейных зданий, экспонирования различных му­зейных предметов, исследования физического состояния музейных мате­риалов. Основными понятиями музееведения как науки являются:

Музейное дело – вид общественной деятельности, включающий комплектование, учет, хранение, охрану, изучение и использование культурного наследия и осмысление этих процессов; музейную политику (музейное законодательство, музейное строительство – создание музеев и музейной сети, организация управления музеями – музейный менеджмент, подготовка, переподготовка и повышение квалификации музейных работников и создание соответствующих учреждений); музейную практику (научно-фондовая, научно-просветительская, рекреационная, экспозиционная, научно-исследовательская и издательская работа); музееведение как науку.

Музей – «постоянно действующее, некоммерческое учреждение, призванное служить обществу и способствовать его развитию, доступное широкой публике, занимающееся исследованием, приобретением, хранением, популяризацией и экспонированием материальных свидетельств о человеке и его среде обитания в целях изучения, образования и удовлетворения духовных потребностей».

Музейная сеть – исторически сложившаяся совокупность музеев, действующая на определенной территории. Имеет два употребления: музейная сеть определенной страны, региона независимо от их профиля (музейная сеть СССР, музейная сеть РБ и т.п.) или совокупность музеев определенного профиля (сеть исторических музеев, сеть технических музеев и т.п.).

Музейное собрание – научно организованная совокупность музейных предметов, научно-вспомогательных материалов и средств научной информации, обеспечения, хранящихся в музее. В состав собрания входят фонды музея (основной, обменный, дублетный, научно-вспомогательный), библиотека и архив музея. В более узком смысле – совокупность музейных коллекций.

 

Вопросы, рассматриваемые на семинаре в ходе УСР:

1. Создание и деятельность сельскохозяйственного музея в Горы-Горецком земледельческом институте.

2. Возникновение Виленского музея древностей и его роль в сохранении и популяризации национального историко-культурного наследия.

3. Деятельность научных и церковно-археологических обществ, архивных комиссий, земств, учебных заведений по созданию музеев в конце XIX – начале XX в.

4. Роль интеллигенции в развитии музейного дела. Деятельность Е.Р. Романова.

5. Частное собирательство: И. Луцкевич, В. Федорович, Э. Гуттен-Чапский, А. Ельский, Р. Татур.

6. Музейная сеть Беларуси накануне I Мировой войны.

Материалы для выполнения УСР:

2. Ініцыятарам стварэння Віленскага музея старажытнасцей пры Археалагічнай камісіі быў таксама выпускнік Мінскай гімназіі Яўстах Тышкевіч (1814—1873) — вядомы беларускі археолаг і калекцыянер, сябра Пецярбургскай і Стакгольмскай акадэмій навук, Лонданскага археалагічнага інстытута і іншых навуковых таварыстваў.

Музейныя прадметы былі сістэматызаваны паводле калекцыйнага прынцыпу, што адпавядала дасягненням тагачаснай экспазіцыйнай практыкі. На момант адкрыцця экспазіцыя выглядала наступным чынам:

1) калекцыя манет і медалёў;

2) калекцыя гравюр, геаграфічных картаў і атласаў;

3) калекцыя карцін, партрэтаў і скульптур;

4) калекцыя дыпломаў, рукапісаў, аўтографаў гістарычных дзеячаў;

5) мемарыяльная калекцыя, у складзе якой меліся важныя гістарыч- ныя помнікі;

6) археалагічная калекцыя. Яе асновай былі знаходкі з раскопак, якія праводзіліся на тэрыторыі Беларусі і Літвы. Выключэннем былі 100 ка­менных прылад працы, прывезеных Я. Тышкевічам са Скандынавіі;

7) бібліятэка.

17 красавіка 1856 г. ва ўрачыстай абстаноўцы адбылося афіцыйнае адкрыццё Віленскага музея старажытнасцей. У ім бралі ўдзел прадстаўнікі ўлад, святары, вайскоўцы, рамеснікі, літаратары і студэнты — усіх каля 300 асоб. Будынак музея быў прыгожа ілюмінаваны, а ўсе запрошаныя атрымалі ўлёткі з вершам, напісаным з гэтай нагоды У Сыракомлем.

Першыя пяць гадоў існавання музея характарызаваліся інтэнсіўным павелічэннем фондаў, галоўным чынам, за кошт ахвяраванняў. Важнай крыніцай папаўнення музейнага збору былі раскопкі, якія праводзіла археалагічная камісія. 

Разам з фарміраваннем калекцый гістарычных помнікаў у фонды му­зея пачалі трапляць прадметы, звязаныя з натуральнай гісторыяй. На- прыклад, у кастрычніку 1857 г. кіраўнік Віленскай вучэбнай акругі аддаў загад аб перадачы музею мінералагічнага і заалагічнага кабінетаў былога Віленскага ўніверсітэта. Як сказана вышэй, сын К. Тызенгаўза перадаў у музея славутую арніталагічную калекцыю свайго бацькі. Да 1861 г. у музей трапіла энтамалагічная калекцыя прыродазнаўца С. Гроса, якая налічвала каля 20 тыс. адзінак, а таксама некаторыя іншыя ўзоры беларускай флоры і фаўны. Хуткае павелічэнне прыродазнаўчага аддзела музея паставіла пытанне аб змене профілю музея, а таксама аб пашырэнні сфе­ры дзейнасці камісіі, якая дагэтуль займалася выключна гістарычнымі помнікамі. Неўзабаве ў музеі адкрылася новая прыродазнаўчая зала, а да працы ў камісіі сталі прыцягвацца вучоныя-натуралісты.

Папулярнасць Віленскага музея старажытнасцей хутка расла, аб чым сведчыла павелічэнне колькасці наведвальнікаў. Адпаведна з рашэннем археалагічнай камісіі дзверы яго былі адчынены для наведвальнікаў усіх саслоўяў два дні на тыдзень па чатыры гадзіны. Нягледзячы на такі аб- межаваны час для наведванняў, у першыя два месяцы свайго існавання музей прыняў каля 3,5 тыс. чалавек, а ўсяго за 1856 г. яго наведала 7150 жыхароў Вільні і прыезджых. У наступныя гады музей штомесяц аглядалі каля тысячы чалавек, якім даваў тлумачэнні і адказваў на пы- танні супрацоўнік музея. У дні, зачыненыя для наведвальнікаў, у экспа- зіцыйных залах праводзіліся заняткі.

Такім чынам, мяжа 50—60-х гг. ХІХ ст. была перыядам уздыму дзейнасці Віленскага музея старажытнасцей. 

Пасля падаўлення паўстання 1863 г. віленскі генерал-губернатар М. М. Мураўёў стварыў спецыяльную камісію, мэтай якой быў роспуск археалагічнай камісіі і рэвізія музея. У выніку доўгіх дыскусій Віленскі музей старажытнасцей быў абвешчаны ідэалагічна шкоднай установай, цэнтрам польскага сепаратызму. У 1865 г. музей быў аб’яднаны з публічнай бібліятэкай і падпарадкаваны непасрэдна кіраўніцтву Віленскай навучальнай акругі. 

Наступныя 50 гадоў існавання музея вызначыла «Палажэнне аб часовай камісіі па арганізацыі і кіраванні Віленскай публічнай бібліятэкай і Музеем пры ёй». Згодна з палажэннем, музей юрыдычна і фактычна ставіўся ў падпарадкаванне бібліятэцы, яго экспазіцыйныя плошчы абмяжоўваліся, а штат складаўся ўсяго з двух чалавек. 

У апошняй чвэрці ХІХ ст. стан музея крыху палепшыўся. Тлумачылася гэта перш за ўсё з’яўленнем новых супрацоўнікаў, якія пачалі праводзіць у музеі навуковыя даследаванні. Новы штуршок да актывізацыі ўсіх напрамкаў музейнай дзейнасці даў IX Археалагічны з’езд, які адбыўся ў 1893 г. у Вільні. Падчас яго падрыхтоўкі музею былі перададзены каштоўныя археалагічныя помнікі. Выстава, прысвечаная з’езду, давала ўзор навуковай класіфікацыі матэрыялу, а яе мэтай было павышэнне грамадскай цікавасці да гістарычнага мінулага. На пасяджэннях з’езда разглядаліся не толькі пытанні археалогіі, але абмяркоўвалася развіццё музейнай справы ў краі.

У пачатку ХХ ст. у музей былі запрошаны вядомыя беларускія даследчыкі — Е. Р. Раманаў, Д. I. Рыкаў, Д. I. Даўгяла. У гэты ж час паўстала пытанне аб вяртанні з Масквы рэчаў, канфіскаваных мураўёўскай камісіяй, зроблена спроба стварэння этнаграфічнага аддзела, адноўлены заняткі ў экспазіцыі з навучэнцамі. Аднак і на пачатку ХХ ст. Віленскі музей старажытнасцей заставаўся ў жорсткіх ідэалагічных рамках, вызначаных кіраўніцтвам Віленскай навучальнай акругі. Не спрыяла развіццю му­зея таксама сціплае фінансаванне. грамадства.

У 1915 г. падчас наступлення нямецкіх войскаў Віленскі музей стара- жытнасцей быў эвакуіраваны мясцовымі губернскімі ўладамі ў Маскву. А пасля падпісання ў сакавіку 1921 г. Рыжскага мірнага дагавора, згодна з яго IX артыкулам аб абмене культурнымі каштоўнасцямі паміж Расіяй і Украінай, з аднаго боку, і Польшчай — з другога, калекцыі музея, за выключэннем археалагічных, былі вернуты ў Вільню.

3. Пасля падаўлення паўстання 1863 г. на беларускіх землях не засталося аніводнай навуковай установы. У гэтай сітуацыі адзінымі месцамі збору і першаснай апрацоўкі матэрыялаў па гісторыі і прыродзе краю (акрамя прыватных калекцый) былі губернскія статыстычныя камітэты. Статыстычныя камітэты як навукова-адміністрацыйныя ўстановы мелі вельмі шырокае поле дзейнасці. !х задачай было вывучэнне і апісанне губерняў не толькі ў статыстычным, але і ў гаспадарчым, прамысловым, а таксама гандлёвым аспектах. Усе даныя статыстычных камітэтаў апрацоўваліся для іх далейшага выкарыстання адміністрацыяй і навуковымі ўстановамі.

Сябрамі камітэтаў былі чыноўнікі з мясцовых органаў улады, прадстаўнікі свецкай і духоўнай інтэлігенцыі, а таксама тыя, хто меў цікавасць да навуковай працы. Аднак асноўную работу выконвалі сакратары камі- тэтаў, якія займалі адзіную штатную аплачваемую пасаду. Менавіта гэтыя людзі, а дакладней іх адукацыя, асабістыя якасці, зацікаўленасць і добрасумленнасць вызначылі характар дзейнасці музеяў статыстычных камітэтаў і іх стан. 

15 лістапада 1867 г. на пасяджэнні магілёўскага статыстычнага камітэта было прынята рашэнне заснаваць музей у мэтах вывучэння сельскагаспадарчай, рамеснай, фабрычнай дзейнасці жыхароў губерні, а таксама азнаямлення спажыўцоў з прадметамі мясцовай вытворчасці.

 Музей у Віцебску быў заснаваны 29 кастрычніка 1868 г. узгаданым вышэй А.М. Семянтоўскім. Аўтар больш за 150 гісторыка-краязнаўчых прац, ён займаў у той час пасаду сакратара віцебскага статыстычнага камітэта. З ім супрацоўнічаў археолаг-аматар М. Ф. Кусцінскі і іншыя гісторыкі-аматары, што абумовіла хуткае фарміраванне багатых археа- лагічнай і нумізматычнай калекцый. З прычыны адсутнасці экспазіцыйнага памяшкання і грашовых сродкаў асветніцкая работа ў музеі віцебскага статыстычнага камітэта амаль што не вялася. І толькі аднойчы ў час мастацка-археалагічнай выставы, арганізаванай А. М. Семянтоўскім у красавіку 1871 г., жыхары Віцебска змаглі азнаёміцца з яго калекцыяй.

Асновай музея мінскага статыстычнага камітэта сталі калекцыі, якія збіраліся для мясцовага музея лясной гаспадаркі на мяжы 50—60-х гг. ХІХ ст. Ляснічыя Мінскай губерні дасылалі ў будучы музей чучалы пту- шак, узоры мінералаў, вырабы лясных промыслаў. Аднак ад часу перадачы гэтых калекцый у статыстычны камітэт у 1867 г. і да 1878 г. музей папаўняўся эпізадычна.

Пачатак фарміравання музея гродзенскага статыстычнага камітэта адносіцца да сярэдзіны 60-х гг. ХІХ ст., калі ў камітэт пачалі трапляць некаторыя незвычайныя прадметы, вышуканыя на тэрыторыі губерні. Пэўным укладам у развіццё музея былі калекцыі, што збіраліся для музея лясной гаспадаркі пры гродзенскай палаце дзяржаўных маёмасцей. Колькаснаму росту музейнага збору садзейнічалі археалагічныя матэрыялы, якія збіралі ў губерні па праграме прафесара Варшаўскага ўніверсітэта Д. Я. Самаквасава. Лепшыя калекцыі музея былі прадстаўлены на Політэхнічнай выставе ў Маскве, якая адбылася ў 1872 г.

Усе прадметы ў музеі былі размешчаны ў спецыяльных шафах і знахо- дзіліся ў невялікім пакоі пры канцылярыі статыстычнага камітэта. Прад- меты класіфікаваліся ў залежнасці ад прыналежнасці да профільнай на- вуковай дысцыпліны ці галіны вытворчасці. Недахоп экспазіцыйнай плошчы зрабіў калекцыі музея недасягальнымі для наведвальнікаў.

Му­зей гродзенскага статыстычнага камітэта не змяніў статуса закрытай ведамаснай установы ў апошняе дзесяцігоддзе ХІХ ст. і паступова страціў сваё значэнне. У справаздачы камітэта за 1899 г. коратка адзначалася, што музей на самай справе не існуе.

Калі ацэньваць трыццацігадовы перыяд існавання музеяў пры ста- тыстычных камітэтах, трэба адзначыць, што гэта былі першыя ў Беларусі губернскія цэнтры па зборы і вывучэнні краязнаўчага матэрыялу. Іх дзейнасць абумовіла агульнаграмадская патрэба ў вывучэнні гісторыі, прыроды і эканомікі. Сабраныя калекцыі атрыбуціраваліся, праходзілі першасную класіфікацыю, звесткі аб іх заносіліся ў каталогі.

4. У канцы ХІХ ст. кола вывучаемых гістарычных помнікаў значна па- шырылася. Разам з археалагічнымі, этнаграфічнымі і нумізматычнымі зборамі пачалі паступова фарміравацца зборы беларускіх царкоўных ста- ражытнасцей. Апошнія ўтваралі шматлікую і амаль не даследаваную ў навуковых адносінах групу помнікаў.

Царкоўна-археалагічныя музеі існавалі ва ўсіх губернскіх гарадах Беларусі. Тры з іх, у Віцебску, Магілёве і Вільні, былі створаны галоўным чынам дзякуючы працы аднаго чалавека — Е. Р. Раманава, вядомага ар- хеолага, этнографа, энтузіяста музейнай справы.

Важнае месца сярод збіральнікаў царкоўных старажытнасцей нале­жала музею мінскага царкоўна археалагічнага камітэта, што ўзнік у па- чатку 1908 г. У пачатку Першай сусветнай вайны лепшыя калекцыі музея былі эвакуіраваны ў Разань. Пасля іх вяртання ў Мінск у 1922 г. яны ляглі ў аснову Беларускага дзяржаўнага музея.

5. У другой палове XIX — пачатку XX ст. назіралася далейшае развіццё тэндэнцый, якія мелі месца раней. Змяніўся сацыяльны склад збіральнікаў. На змену магнату-дылетанту прыйшоў інтэлігент, які валодаў глыбокімі ведамі ў пэўнай навуковай дысцыпліне. Зніклі такія матывы збіральніцтва, як радавы гонар, дэманстрацыя сваёй магутнасці і г. д., якія нарадзілі эклектычныя зборы. Новае пакаленне калекцыянераў, кампенсуючы недахоп матэрыяльных сродкаў ведамі і настойлівасцю, было пераканана ў важнасці сваёй дзейнасці для захоўвання і вывучэння нацыянальнай культуры.

Асаблівае значэнне для зараджэння музейнай справы ў Беларусі мела збіральніцкая дзейнасць археолага, этнографа і грамадскага дзеяча Івана Луцкевіча (1881—1919), які першым усвядоміў факт прыналежнасці беларускаму народу ўласнай культурнай спадчыны. Помнікі матэрыяльнай культуры Беларусі ён пачаў збіраць яшчэ гімназістам. Пасля заканчэння Маскоўскага археалагічнага інстытута і Пецярбургскага ўніверсітэта праводзіў археалагічныя раскопкі на тэрыторыі Беларусі, падарожнічаў з мэтай збору этнаграфічных матэрыялаў. Калекцыя І. Луцкевіча ў асноўным сфарміравалася да 1906 г. і мела гісторыка-краязнаўчы профіль. Збор знаходзіўся ў Вільні ў памяшканні рэдакцыі газеты «Наша ніва». Гэта давала магчымасць пазнаёміцца з сабранымі прадметамі шматлікім наведвальнікам рэдакцыі. У той час яна мела наступную структуру:

· этнаграфія (вопратка, тканіны, прадметы побыту, музычныя ін- струменты);

· археалогія (прадметы з курганных і іншых раскопак);

· мастацтва (карціны, абразы, графіка, дэкаратыўна-прыкладное мастацтва);

· нумізматыка;

· зброя і вайсковая амуніцыя;

· бібліятэка (пераважна старадрукі і рукапісы).

Шматгранная дзейнасць I. Луцкевіча прывяла яго да думкі аб перада- чы грамадству сваёй калекцыі. Гэта думка канчаткова аформілася восенню 1912 г., калі на старонках «Нашай нівы» быў змешчаны заклік да стварэння Беларускага музея. У пачатку Першай сусветнай вайны губернскія ўлады мелі намер эвакуіраваць калекцыю I. Луцкевіча ў глыб Расіі, выдзеліўшы для гэтага асобны вагон. Аднак уладальнік адмовіўся і працягваў навуковую, збіральніцкую і педагагічную работу. У выніку ў 1914—1918 гг. было створана Беларускае навуковае таварыства, беларуская гімназія, прыйшло прызнанне навуковага свету, з’явіліся паслядоўнікі і вучні. Менавіта ў гэты час I. Луцкевіч адкрыў Аль-Кітаб — выдатны літаратурны помнік Сярэднявечча, а таксама шэраг старабеларускіх выданняў XVI—XVII стст. 

Праз год, ужо смяротна хворы, I. Луцкевіч перадаў увесь збор ва ўлас- насць Беларускага навуковага таварыства. Сябры таварыства стварылі на яго падмурку Беларускі музей, які існаваў у Вільні ў 1921—1946 гг. і карыстаўся вядомасцю як адно з буйнейшых сховішчаў помнікаў бела- рускай гісторыі і мастацтва.

Поспехі, дасягнутыя беларускай археалогіяй у першай палове XIX ст., зрабілі папулярнай ідэю раскопак і збору археалагічных помнікаў. У дру­гой палове ХІХ ст. адзначаецца пашырэнне гэтых работ, якія праходзілі на больш высокім навуковым узроўні, што прывяло да з’яўлення некалькіх значных збораў.

Адным з іх валодаў Вацлаў Пятровіч Федаровіч (1848—1911) — віцебскі адвакат, вядомы як ініцыятар стварэння Віцебскай вучонай архіўнай камісіі, член-карэспандэнт Кракаўскай акадэміі навук, удзельнік шматлікіх археалагічных з’ездаў. Глыбокія веды ў розных галінах, гуманнасць, незалежнасць у поглядах — усё гэта дапамагло В. П. Федаровічу заваяваць папулярнасць сярод мясцовай адвакатуры і насельніцтва. Ён лічыўся ад­ным з лепшых судовых аратараў прыдзвінскага краю. Аднак найбольш праславіўся В. П. Федаровіч як адзін з буйнейшых калекцыянераў Беларусі.

Збор В. П. Федаровіча стаў вядомы ў сярэдзіне 80-х гг. XIX ст. У яго аснову былі пакладзены набытыя ў 1880-я гг. калекцыі старажытнасцей віцебскага гарадскога ўрача К. Бергнера, а таксама знакамітых археолагаў-аматараў А. Плятэра і М. Кусцінскага. У канцы XIX ст. В. П. Федаровіч рабіў частыя паездкі па Віцебскай, Магілёўскай і Мінскай губернях, дзе набываў рэчы з курганных раскопак і іншыя старажытнасці ў прыватных асоб. У 1895 г. збор папоўніўся старажытнымі манетамі ВКЛ і ювелірнымі вырабамі, знойдзенымі падчас абследавання ім рэчышча Віцьбы. 

 З 2 тыс. прадметаў, сабраных да таго часу В. П. Федаровічам, да найбольш каштоўных адносіліся археалагічныя знаходкі, датуемыя ХП—ХШ стст. (у т. л. пярсцёнкі, бранзалеты, прасліцы), а таксама калекцыя мясцовага жывапісу. Праз дзесяцігоддзе збор налічваў ужо 5 тыс. адзінак і выглядаў наступным чынам: археалогія, нумізматыка, фалерыстыка, этнаграфія, археаграфія, ваенны, выяўленчы і масонскі аддзелы. Не меншую каштоўнасць мела шматтомная гістарычная бібліятэка.

Прадметы, размешчаныя ў спецыяльна вырабленых вітрынах і ша- фах, займалі чатыры пакоі будынка, далучанага да гарадскога клуба. Для зручнасці агляду экспазіцыя асвятлялася дзённым святлом, праз зашклё- ную столь. Адчынены для ўсіх зацікаўленых мясцовай гісторыяй «му­зей Федаровіча» карыстаўся папулярнасцю ў сучаснікаў. Яго наведвалі не толькі мясцовыя жыхары, але і арганізаваныя экскурсійныя групы.

Напрыканцы XIX ст. была пачата каталагізацыя і фатаграфаванне найбольш каштоўных прадметаў, але смерць уладальніка перашкодзіла давесці гэтую справу да канца. Сын В. П. Федаровіча таксама не паспеў гэта зрабіць у сувязі з пачаткам Першай сусветнай вайны. 

У 1920 г. збор быў нацыяналізаваны Камісіяй па ахове помнікаў старажытнасці і мастацтва, супрацоўнікі якой на працягу некалькіх гадоў займаліся яго вопісам, пасля чаго перадалі Віцебскаму гістарычнаму музею.

Буйнейшы гісторыка-археалагічны збор у Беларусі напрыканцы ХІХ ст. узнік дзякуючы намаганням мінскага калекцыянера Генрыха Хрыcтафоравіча Татура (1846—1907). Пачаўшы збіраць старажытнасці ў 14-гадовым узросце, ён хутка зацікавіўся археалогіяй. Калекцыя значна папоўнілася ў выніку курганных раскопак, якія інтэнсіўна праводзіліся ім на тэрыторыі Мінскай губерні ў 70—90-я гг. XIX ст. Шмат цікавых помнікаў далі паездкі Г. Х. Татура па беларускіх праваслаўных цэрквах і манастырах з мэтай збору старажытных культавых прадметаў. 

У пачатку XX ст. для размяшчэння ўжо вельмі значнага збору га- спадар адвёў два будынкі, у адным з якіх захоўваліся карціны і абразы, а ў другім — гісторыка-археалагічная калекцыя і бібліятэка.  

Г. Х. Татур рабіў спробы выкарыстоўваць сабранае ў навуковых і асветніцкіх мэтах. Так, на аснове сваёй археалагічнай калекцыі ён напісаў кнігу. Сабраныя матэрыялы дазволілі яму ў 1888 г. правесці археалагічную выставу ў Мінску, а ў 1893 г. стаць адным з экспанентаў выставы пры IX археалагічным з’ездзе. Аднак большая частка гэтага збору не была вядома шырокай аўдыторыі.

Г. Х. Татур не пакінуў нашчадкаў, і ўвесь збор, ацэнены ў 200 тыс. рублёў, паступіў у продаж. Спрабуючы захаваць яго для горада, супра- цоўнік Мінскага царкоўна-археалагічнага музея Д. В. Скрынчанка без- вынікова звяртаўся па дапамогу ў мясцовыя інстанцыі. У выніку большая частка збору была набыта прадстаўніком ствараемага ў той час Віленскага музея мастацтва і навук, які так і не быў адкрыты, пасля чаго сляды яго губляюцца. Другую частку прыдбаў з дапамогаю І. Луцкевіча заснавальнік нацыянальнага музея ў Львове І. Свяціцкі, які стварыў там беларускі аддзел.

Асобнае месца сярод нумізматычных калекцый займала калек­цыя Эмерыка Карлавіча Гутэн Чапскага (1828—1897). Цікавасць да нуміз- матыкі прыйшла да яго яшчэ ў юнацтве пад уздзеяннем бацькі — члена Віленскай археалагічнай камісіі. Знаходзячыся на дзяржаўнай службе ў Міністэрстве ўнутраных спраў, а потым на пасадах віцэ-губернатара ў Ноўгарадзе і Пецярбургу, ён рабіў частыя паездкі па цэнтральных губернях імперыі, якія таксама давалі цікавыя знаходкі. Так, у 1853 г. Э. К. Гутэн-Чапскі набыў каштоўную нумізматычную калекцыю яраслаўскага памешчыка П. Шышкіна, якая складалася ў асноўным з манет часоў княжацкай Русі. Шмат чаго ён набыў у рускіх гандляроў-антыквараў і замежных нумізматаў.

Калі Э. К. Гутэн-Чапскі выйшаў у адстаўку ў 1879 г., ён пасяліўся ў сваім маёнтку Станькава Мінскай губерні і цалкам аддаўся любімай справе. Вынікам шматгадовых намаганняў і грашовых затрат было стварэнне там першакласнага нумізматычнага збору (больш за 10 тыс. адзінак), калекцый гравюр (каля 6 тыс. адзінак), картаў, зброі, жывапісу, дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва, кніг і рукапісаў. Усё гэта, старанна каталагізаванае па раздзелах, захоўвалася ў спецыяльным павільёне пад назвай «скарбчык», пабудаваным у выглядзе двухпавярховага мініяцюрнага сярэдневяковага замка. 

Перад смерцю Э. К. Гутэн-Чапскі прыняў рашэнне аб перадачы ў гра- мадскае карыстанне сабраных калекцый. Прадаўшы калекцыю рускіх манет вялікаму князю Георгію Міхайлавічу Раманаву, ён вывез усё, што, з яго пункту гледжання, тычылася гісторыі польскага народа, у Кракаў. У хуткім часе ў Кракаве адкрыўся публічны музей, які ўвабраў большую частку станькаўскіх калекцый і па сённяшні дзень мае назву «Музей Чапскіх».

Буйной калекцыяй археаграфічных матэрыялаў валодаў гісторык, этнограф, публіцыст, эканаміст, член Кракаўскай акадэміі навук Аляк- сандр Карлавіч Ельскі (1834—1916), які ў выніку сваёй 50-гадовай навуко- вай і збіральніцкай дзейнасці пакінуў глыбокі след у гісторыі культу­ры Беларусі. А. К. Ельскі скончыў Мінскую гімназію, з 1852 па 1856 г. знаходзіўся на ваеннай службе, удзельнічаў у Крымскай кампаніі ў чыне паручніка. У 1857 г. пасяліўся ў сваім маёнтку Замосце Мінскай губерні, дзе сумяшчаў калекцыяніраванне з літаратурнай і грамадскай работай.

Яго калекцыя адрознівалася надзвычайнай шматграннасцю і складалася з калекцый жывапісу, гравюр, парцэляны, шкла, мэблі, ордэнаў, мемарыяльных, археалагічных і этнаграфічных прадметаў. 

Аднак найбольш каштоўнай часткай збору была калекцыя аўтографаў і дакументаў, якая налічвала 20 тыс. адзінак, і багатая гістарычная бібліятэка. Фарміраванне калекцыі А. К. Ельскага пачалося ў другой чвэрці XIX ст. У яе аснову былі пакладзены сямейныя архівы згасаўшых магнацкіх родаў, а таксама асабістыя архівы мясцовых культурных дзеячаў, з якімі ён падтрымліваў блізкія адносіны. У далейшым гэта калекцыя была пашырана за кошт мэтанакіраванага збору гістарычных дакументаў і сістэматызавана па тэматычных разделах. Мелася т. зв. «царская папка» з аўтографамі Пятра I, Паўла I, Ганны Іаанаўны, «французская папка» з аўтографамі Напалеона, Людовіка XVI, Жазэфіны, Сэн-Жуста, Рабесп’ера, Мара­та, аддзел А. Міцкевіча, «радзівілаўская папка», аўтографы М. Лютэра, Д. Вашынгтона і шмат іншага. Важнае месца ў зборы займаў аддзел беларускіх песень, прымавак, прыказак, легендаў і літаратурных твораў. 

Неабходна адзначыць, што А. К. Ельскі імкнуўся надаць свайму збо­ру музейны характар. Не абмяжоўваючыся яго асабістым выкарыстаннем у навуковых мэтах (з-пад пяра калекцыянера выйшла каля тысячы артыкулаў і нарысаў гісторыка-краязнаўчага, а таксама этнаграфічнага характару), А. К. Ельскі гасцінна прымаў усіх зацікаўленых. Шмат з сабранага калекцыянер пры жыцці перадаў у музеі Вар­шавы, Вільні, Кракава, імкнучыся хаця б часткова здзейсніць сваю ідэю стварэння агульнадаступнай музейна-архіўнай установы.

У хуткім часе пасля смерці ўладальніка акупацыйныя польскія ўлады вывезлі «Бібліятэку і музей старажытнасцей Аляксандра Ельскага» ў Варшаву. Частка калекцыі загінула падчас рэвалюцыйных падзей 1917 г. Пасля Другой сусветнай вайны згарэла цэнтральная частка сядзібы, дзе ў той час размяшчалася каля дзясятка сем’яў. Тое, што засталося, разабралі сяляне для пабудовы жылля.

 

Гістарычныя музеі

4. Усе музеі гістарычнага профілю, што існавалі ў БССР, падзяляліся на ваенна-гістарычныя, гістарычна-рэвалюцыйныя, гістарычна-рэлігійныя, этнаграфічныя, археалагічныя і гістарычна-манаграфічныя. Важнымі сховішчамі і папулярызатарамі рухомай і нерухомай спадчыны Беларусі былі гісторыка-культурныя музеі-запаведнікі.

З’яўленне буйнейшага ваенна-гістарычнага музея БССР — Беларускага дзяржаўнага музея гісторыі Вялікай Айчыннай вайны звязана з Пастановай ЦК КП(б)Б ад 2 чэрвеня 1942 г. аб стварэнні ў Маскве рэспубліканскай Камісіі па зборы дакументаў і матэрыялаў Айчыннай вайны. Старшыней Камісіі быў прызначаны сакратар ЦК КП(б)Б па прапагандзе Ц. С. Гарбуноў, яе адказным сакратаром — В. Д. Стальноў, які пазней стаў першым дырэктарам музея. Галоўнымі крыніцамі паступленняў матэрыялаў у Камісію былі камандзіроўкі яе супрацоўнікаў у вайсковыя часці, партызанскія фарміраванні, на эвакуіраваныя беларускія прад- прыемствы. Яны прывозілі лісты з франтоў, інфармацыю аб баявых дзе- яннях партызан, падпольныя газеты і часопісы, лістоўкі, фотаздымкі і інш. Вялікую ролю ва ўзбагачэнні калекцый адыграла т. зв. Віцебская (Суражская) «брама». Супрацоўнікі Камісіі накіроўваліся праз яе ў нямецкі тыл для збору матэрыялаў. Пасля ліквідацыі брамы, гэта ра­бота праводзілася з дапамогай ваенна-транспартнай авіяцыі. Паводле ўспамінаў удзельнікаў тых падзей, пасля вяртання самалетаў з нямецка- га тылу на летнае поле выходзілі супрацоўнікі Камісіі, стэнаграфісткі, каб, не губляючы часу, запісаць аповеды пілотаў і партызан.

Вынікі першых шасці месяцаў дзейнасці Камісіі былі прадстаўлены на выставе «Беларусь жыве, Беларусь змагаецца, Беларусь была і будзе Савецкай», якая адкрылася ў пачатку лістапада 1942 г. у Дзяржаўным гістарычным музеі ў Маскве. Яе дырэктарам прызначылі былую супрацоў- ніцу Дзяржаўнай мастацкай галерэі ў Мінску А. В. Аладаву. Выстава скла- далася з пяці раздзелаў, 313 экспанатаў якой адлюстроўвалі партызанскі рух, удзел беларусаў у баях на франтах, а таксама тылавой працы.

У верасні 1944 г. у Мінск перавезлі выставу «Беларусь жыве...», якая стала асновай першай экспазіцыі Белдзяржмузея Вялікай Айчыннай вайны. Падчас прыбыцця ў Мінск экспанатаў выставы ЦК КП(б)Б у ве- расні 1943 г. ужо прыняў рашэнне аб стварэнні ў сталіцы БССР му­зея па гісторыі барацьбы беларускага народа з нямецка-фашысцкімі акупантамі. Работу па падрыхтоўцы да адкрыцця музея курыраваў асабіста старшыня СНК БССР П. К. Панамарэнка. Музею перадалі адзі- ны з лепшых ацалеўшых у Мінску будынкаў — Дом прафсаюзаў на плош- чы Свободы, надалі 1-ю катэгорыю, зацвердзілі штатную структуру ў памеры 167 чалавек^[18]. У адміністрацыйных і гаспадарчых адносінах ён падпарадкоўваўся Упраўленню па справах мастацтваў пры СНК БССР, у ідэалагічным — ЦК КП(б)Б. Дырэктарам музея быў прызначаны В. Д. Стальноў (ужо ў 1946 г. яго змяніў былы дырэктар Музея рэвалюцыі БССР М. Я. Гракаў).

Увосень 1944 — вясной 1945 гг. былі чатыры камандзіроўкі па зборы экспанатаў на фронт, дзве ў Польшчу, дзве ў Берлін, з вынікам у тысячу каштоўных прадметаў. Адначасова актыўныя пошукі вяліся на тэрыторыі БССР. Атмасферу, якая панавала ў калектыве музея ў тыя дні, перада- юць успаміны навуковага супрацоўніка П. М. Ганчарова: «Дамовіліся напачатак арганізаваць выставу “Узбраенне беларускіх партызан”. Але дзе ўзяць экспанаты? Партызанскія атрады раззброіліся пад Мінскам, у Лошыцы. Я, прызначаны начальнікам партызанскага аддзела музея, накіраваўся да прадстаўніка штаба партызанскага руху... Дазвол атрымаў. Але як даставіць усю гэтую зброю ў Мінск? Стаў шукаць у горадзе груза- выя машыны. Каюся: угаворваў вадзіцеля зрабіць незаконны рэйс. А што было рабіць? Разлічваўся са свайго рэчавага мяшка. Так, так! Перад тым як раз атрымаў заробак — амаль за палову сорак першага года, за сорак другі, сорак трэці і за паўгода сорак чацвёртага. Амаль цэлы мяшок гро- шай. Дык вось першыя буйныя сумы выдаткаваў на аплату транспарту, які даставіў з Лошыцы ў музей вінтоўкі, кулямёты, самаробныя міны, гарматы, адрамантаваныя ў лясных майстэрнях, трафейныя аўтаматы».

22 кастрычніка 1944 г. адбылося ўрачыстае адкрыццё Белдзяржму- зея гісторыі Вялікай Айчыннай вайны. Экспазіцыя ў выглядзе дзвюх выставаў «Узбраенне беларускіх партызан» і «Бальшавіцкі друк Беларусі ў дні Вялікай Айчыннай вайны» была размешчана ў 15 адрамантаваных сіламі былых партызан залах. Адначасова з адкрыццём музея ў раёне

Дома Чырвонай арміі была разгорнута Рэспубліканская выстава ўзораў трафейнага ўзбраення, сабранага на месцы баёў у мінскім і бабруйскім «катлах». Яна складалася з чатырох раздзелаў — артылерыйскага, танка- вага, авіяцыйнага і інжынернага, экскурсіі па якіх праводзілі афіцэры — удзельнікі аперацыі «Баграціён». У 1948 г. выстава трафейнага ўзбраення была дэманціравана.

Пасля адкрыцця музея працягвалася інтэнсіўнае павелічэнне яго калекцый. Ішлі актыўныя паступленні ад Камісіі па зборы дакументаў і матэрыялаў Вялікай Айчыннай вайны, Беларускага штаба парты- занскага руху, прыватных асоб, устаноў і арганізацый. На аснове гэ- тых паступленняў 1 мая 1947 г. была адкрыта першая стацыянарная экспазіцыя, якая складалася ўжо з шасці раздзелаў: 1) гістарычнае развіццё беларускага народа; 2—3) Вялікая Айчынная вайна; 4) партызанскі рух у Беларусі; 5) вызваленне Беларусі; 6) узнаўленне народнай гаспадаркі і культуры Савецкай Беларусі. З гэтай структуры вынікае, што ў адсутнасці БДМ кіруючыя органы імкнуліся ўскласці на Белдзяржмузей гісторыі Вялікай Айчыннай вайны яго функцыі. Але, улічваючы склад фонда- вых калекцый і задачы новага ваенна-гістарычнага музея, стварыць у ім экспазіцыю па гісторыі Беларусі было немагчыма.

Адразу ж пасля адкрыцця новая экспазіцыя стала аб’ектам крытыкі Упраўлення агітацыі і прапаганды ЦК КП(б)Б. Ад кіраўніцтва музея патрабавалі зняць тэму «Другі фронт», скараціць паказ матэрыялаў аб масавым знішчэнні яўрэяў у мінскім гета. Адначасова экспазіцыю крытыкавалі за схематычны паказ падзей на франтах вайны, даваеннай гісторыі Беларусі, а таксама першых пасляваенных гадоў. У 1948—1949 гг.

амаль ва ўсе залы Белдзяржмузея гісторыі Вялікай Айчыннай вайны былі ўнесены праўкі. Адначасова прыводзілася ў парадак фондавая «гаспадарка» музея. Наладжваліся сувязі з прадпрыемствамі і вучэбнымі ўстановамі горада. Новы імпульс развіццю музея павінен быў надаць створаны ў 1950 г. савет музея, куды ўвайшлі 26 прадстаўнікоў навуко- вых і грамадскіх устаноў, а таксама музеяў горада. За першыя дзесяць гадоў існавання музей сабраў каштоўныя калекцыі, агульная колькасць якіх склала каля 60 тыс. адзінак захоўвання. За той жа час яго экспазіцыі агледзела звыш 600 тыс. чалавек.

У перыяд «адлігі», як і ў папярэдняе дзесяцігоддзе, кіраўніцтва му­зейнай галіной рэспублікі надавала асноўную ўвагу раскрыццю ваенна- патрыятычнай тэматыкі. Гэта задача ўскладалася перш за ўсе на музеі ваенна-гістарычнага профілю, буйнейшым з якіх быў Белдзяржмузей гісторыі Вялікай Айчыннай вайны. У чэрвені 1964 г. яму перадалі но­вы будынак на вул К. Маркса, 12, дзе ў сціслыя тэрміны супрацоўнікі зманціравалі экспазіцыю, адкрыцце якой было прымеркавана да святка- вання 20-годдзя вызвалення Беларусі ад нямецкай акупацыі. Экспазіцыя мела часовы характар — планавалася ў хуткім часе правесці рэканструк- цыю будынка. У ей ужо адсутнічалі агульныя матэрыялы па гісторыі Беларусі, яны адышлі ў фонды Дзяржмузея БССР. У той жа час з’явіліся матэрыялы аб падзеях на іншых тэатрах баявых дзеянняў Другой сусветнай вайны. Нечакана пасля адкрыцця новай экспазіцыі Белдзяржмузея гісторыі Вялікай Айчыннай вайны на вул. К. Маркса, 12, партыйнае кіраўніцтва рэспублікі прыняло рашэнне аб перадачы яму новага будынка Дзяржаўнага музея БССР на праспекце Леніна, 25а. Там 20 лютага 1966 г. адкрылася для агляду экспазіцыя на першым паверсе (ма­стак — М. Кірылаў). А ў лістападзе 1967 г. была адкрыта ўся экспазіцыя музея.

Перыяд з 1969 па 1974 г. быў часам вельмі напружанай працы, калі творчым калектывам пад кіраўніцтвам дырэктара П. С. Лавецкага^[19], на- месніка па навуковай рабоце У. А. Гілепа, мастака А. Кроля былі пе- рароблены ўсе экспазіцыйныя тэмы на трох паверхах музея. У чэрвені 1969 г. была адкрыта мемарыяльная зала В. І. Казлова. Праз два гады мастакі П. Крохалеў, Б. Аракчэеў, У. Лагун, Л. Асядоўскі стварылі дыя- раму «Мінскі “кацёл”» (першапачаткова з мэтай яе размяшчэння плана- валася ўзвесці спецыяльную прыбудову да музея). У 1973 г. супрацоўнікі аддзела гісторыі партызанскага руху пад кіраўніцтвам Р. А. Чарнаглазавай выканалі экспазіцыі ўсіх залаў, прысвечаных гісторыі партызанскага руху. У 1975 г. перабудаваны экспазіцыі залаў Перамогі і гарадоў-герояў. У выніку гэтага з’явілася стацыянарная экспазіцыя, якая праіснавала з невялікімі зменамі да канца савецкага перыяду і карысталася вялікай папулярнасцю сярод наведвальнікаў. Важнай падзеяй у жыцці музея было адкрыцце 3 ліпеня 1977 г. пляцоўкі цяжкага ўзбраення. Вялікае ўражанне на гледачоў пакідала зала, дзе з 1980 г. дэманстравалася серыя жывапісных работ М. Савіцкага «Лічбы на сэрцы».

Працэс стварэння філіялаў Белдзяржмузея гісторыі Вялікай Айчын­най вайны пачаўся 29 кастрычніка 1965 г., калі быў адкрыты Музей кам- самольскага падполля ў пас. Обаль Віцебскай вобласці. Экспазіцыя, якая расказвала аб дзейнасці ў 1942—1943 гг. Обальскага камсамольска- маладзежнага падполля «Юныя мсціўцы», была зманціравана ў сціслыя тэрміны супрацоўнікамі музея гісторыі Вялікай Айчыннай вайны на ча­ле з яго дырэктарам С. Р. Шчуцкім. Адкрывала музей былы сакратар Обальскай падпольнай камсамольскай арганізацыі Е. С. Зянькова.

5 ліпеня 1969 г. адкрыліся два новыя філіялы Белдзяржмузея гісторыі Вялікай Айчыннай вайны — мемарыяльны комплекс «Хатынь» і Курган Славы. Узнавіць гісторыю гібелі Хатыні дапамагла газета Плешчаніцкага камуністычнага падполля, дзе ў 1943 г. быў надрукаваны артыкул пад на- звай «Запомні! Адпомсці!», які стаў дакументальным помнікам хатын- скай трагедыі. У студзені 1966 г. ЦК КПБ прыняў пастанову аб стварэнні на месцы былой вескі Хатынь мемарыяльнага комплексу ў памяць соцень беларускіх весак, знішчаных у гады нямецкай акупацыі. Распрацоўка ком­плексу была даручана скульптару С. Селіханаву, а таксама архітэктарам Ю. Градаву, В. Занковічу, Л. Левіну. У аснову мемарыяла была пакладзена планіроўка даваеннай вескі. Высвятляліся месцазнаходжанне і спосабымемарыялізацыі пад’язных шляхоў, жылых дамоў, калодзежаў, адрыны, у якой спалілі людзей, іх брацкай магілы. У цэнтры комплексу было вы- рашана ўсталяваць бронзавую скульптуру Няскоранага чалавека з забітым хлопчыкам на руках. Гэта задума была здзейснена да канца 1968 г. Аднак вялікая колькасць наведвальнікаў у першыя месяцы работы мемарыяла выклікалі пашырэнне канцэпцыі. У выніку стварэння другой чаргі мема- рыяла з’явіліся могілкі спаленых вёсак, комплекс адроджаных вёсак, сця- на жалобы вязняў нацысцкіх канцлагераў і Вечны агонь. Мемарыяльны камплекс «Хатынь» праіснаваў у якасці філіяла да сакавіка 1991 г., пасля чаго набыў статус самастойнай установы.

Курган Славы быў узведзены па праекце скульптараў А. Бембеля, А. Арцімовіча і архітэктараў А. Стаховіча, Л. Міцкевіча, В. Лапцэвіча на 21-м км шашы Мінск — Масква ў гонар подзвігу воінаў 1-, 2-, 3-га Бе­ларускага і 1-га Прыбалтыйскага франтоў у Беларускай аперацыі 1944 г. Цырымонія закладкі Кургана Славы адбылася 30 верасня 1966 г. з удзе- лам прадстаўнікоў Масквы, Ленінграда, Валгаграда, Севастопаля, Адэ- сы, Кіева, Брэста і Мінска. Пасля завяршэння будаўнічых работ, якія працягваліся амаль тры гады, Курган Славы ўяўляў складанае інжынер- на-архітэктурнае збудаванне, вышыня якога складала 35 метраў. На яго вяршыні былі ўмацаваны чатыры штыкі-абеліскі, якія сімвалізавалі франты, што вызвалялі Беларусь, ніжнюю частку ўпрыгожвалі мазаіч- ныя выявы савецкіх ордэнаў. Да агляднай пляцоўкі на вяршыні Курга­на вялі дзве лесвіцы.

У ліпені 1981 г. адкрыўся яшчэ адзін філіял музея, прысвечаны ба- явой садружнасці беларускіх, рускіх, латышскіх і літоўскіх партызан у пас. Расоны Віцебскай вобласці. Структура філіяла выглядала наступным чынам: першая зала была прысвечана станаўленню савецкай улады на Расоншчыне, апошняя зала — кіраўніку Расонскага патрыятыч- нага падполля П. М. Машэраву, астатнія адзінаццаць залаў раскрывалі падзеі часоў Вялікай Айчыннай вайны. Акцэнт у экспазіцыі быў зробле- ны на сумеснай барацьбе народаў СССР супраць нямецка-фашысцкіх захопнікаў. Яшчэ адзін, апошні, філіял музея гісторыі Вялікай Айчын­най вайны адкрыўся ў маі 1984 г. у г. п. Лоеў Гомельскай вобласці пад назвай «Музей бітвы за Дняпро». У снежні 1989 г. расонскі і лоеўскі філіялы былі пераўтвораны ў самастойныя музеі.

Пік цікавасці публікі да музея гісторыі Вялікай Айчыннай вайны прыпаў на 1975 г., калі яго агледзела 533,5 тыс. чалавек. У тым жа годзе ў Хатыні пабывала 1700 тыс. чалавек, што зрабіла яе найбольш па- пулярным музейным аб’ектам у рэспубліцы. На працягу 1970—80-х гг. дзясяткі тысяч людзей аглядала выставы музея, якія экспанаваліся ў Польшчы, Нікарагуа, Францыі, Японіі, Вьетнаме, Нідэрландах, Юга- славіі, Чэхаславакіі, ГДР, ФРГ, Аўстраліі. У 1975 г. агульная колькасць фондавых калекцый склала 127 255 адзінак захоўвання і яшчэ ўсё павялічвалася. У фондах музея працавалі сотні даследчыкаў, матэрыялы пра- дастаўляліся выдавецтвам, кінастудыям, абласным і раённым музеям. Было выдадзена больш за 80 даведнікаў, альбомаў, буклетаў, каталогаў, метадычных рэкамендацый і інш.

Дэмакратызацыя грамадскага жыцця ў краіне, перагляд вузлавых момантаў савецкай гісторыі, у т. л. перыяду Другой сусветнай вайны, абумовілі з’яўленне ў сакавіку 1988 г. Пастановы ЦК КПБ аб абнаўленні экспазіцыі Белдзяржмузея гісторыі Вялікай Айчыннай вайны. У адпа- веднасці з ім супрацоўнікі распачалі выпрацоўку новых агульных пады- ходаў да ацэнкі падзей і фактаў вайны, у т. л. прычын адступлення ў першыя дні, новых крытэрыяў паказу персаналій, імкнуліся надаць экспазіцыі навуковасць і праўдзівасць, пазбегнуць аднастайнасці ў па- казе ўдзельнікаў вайны.

5. 8 лістапада 1956 г. паводле загаду Міністэрства абароны СССР ад- былося адкрыцце Музея-абароны-Брэсцкай-крэпасці. Адкрыццю музея папярэднічала вялікая даследчыцкая праца, праведзеная пісьменнікам С. С. Смірновым, які расказаў свету аб подзвігу абароны крэпасці, рас- шукаў яе абаронцаў у розных кутках краіны. Некаторыя з іх трапілі ў палон цяжкапараненыя ці кантужаныя і, спазнаўшы нямецкія лагеры для ваеннапалонных, апынуліся пасля вызвалення ў ГУЛАГу. Некато­рыя з іх адчулі на сабе кляймо здраднікаў. Напрыклад, Герой Савецкага Саюза П. М. Гаўрылаў быў звольнены з працы, трагічна склаўся лес А. М. Філя і Б. А. Маслава. Пасля ХХ з’езда КПСС, дзякуючы намаганням С. С. Смірнова, былі рэабілітаваны і адноўлены ў правах многія абаронцы цытадэлі. У прадмове да сваей кнігі «Брэсцкая крэпасць» пісьменнік звяртаўся да герояў абароны з наступнымі словамі: «Дзесяць гадоў назад Брэсцкая крэпасць ляжала ў забытых, закінутых руінах, а вы — яе героі абаронцы — не толькі былі невядомымі, але як людзі, што ў сваей большасці прайшлі праз гітлераўскі палон, сустракалі крыўдны недавер да сябе, а часам адчувалі і простую несправядлівасць. Наша партыя і яе ХХ з’езд, пакончыўшы з беззаконнямі і памылкамі перыяду культу асобы Сталіна, адкрылі для вас, як і для ўсей краіны, новую паласу жыц-ця... Цяпер у крэпасці есць добры музей, дзе поўна і цікава адлюстраваны ваш подзвіг. Цэлы калектыў навуковых супрацоўнікаў-энтузіястаў зай- маецца вывучэннем барацьбы вашага легендарнага гарнізона, выяўляе новыя яе падрабязнасці, расшуквае яшчэ невядомых герояў».

Экспазіцыя музея была разгорнута ў былой казарме, якая захавалася на центральным востраве крэпасці. Новы музей адразу ж зрабіўся адным з найбольш папулярных у рэспубліцы — на працягу 1957 г. яго наведала звыш 150 тыс. чалавек. Найвялікшую ўвагу наведвальнікаў прыцягвалі экспанаты, знойдзеныя пры раскопках: загад № 1 па гарнізоне ад 24 чэр- веня 1941 г., надпісы на цаглінах, пакінутыя абаронцамі, медальёны загінуўшых воінаў з іх развітальнымі запісамі, будзільнік, які спыніўся ў першыя хвіліны артабстрэлу, зброя, аплаўленыя цагліны з казематаў і інш. Экспанаваліся таксама работы мастакоў і скульптараў, што адлю- строўвалі подзвіг абаронцаў крэпасці.

Першапачаткова Музей абароны Брэсцкай крэпасці знаходзіўся ў падпарадкаванні Міністэрства абароны, а ў 1969 г. далучыўся да музеяў Міністэрства культуры. У 1967—1971 гг. аўтарскі калектыў пад кіраў- ніцтвам скульптара А. Кібальнікава на тэрыторыі крэпасці стварыў мемарыяльны комплекс «Брэсцкая крэпасць-герой». Скульптурна-архі- тэктурны ансамбль уключаў ацалелыя збудаванні, закансерваваныя руіны, крапасныя валы і творы сучаснага манументальнага мастацтва — «Смага», «Мужнасць», некропаль, дзе былі пахаваны астанкі 850 чала­век, мемарыяльная пляцоўка гарадоў-герояў. Вастрыню ўспрымання комплексу ўзмацнялі дэкаратыўнае падсвечванне і гукавое афармленне.

Мемарыяльны комплекс «Брэсцкая крэпасць-герой» адносіўся да найбольш папулярных музейных устаноў рэспублікі. На пачатку 1980-х гг. колькасць наведвальнікаў пераўзышла лічбу 800 тыс. у год, большасць з якіх складалі турысты. У якасці асноўнага кірунку яго дзейнасці была вызначана работа з масавай аўдыторыяй, пераважна з моладдзю. У крэпасці праходзілі шматлікія тэматычныя вечарыны, урачыстыя зборы, мітынгі, святы, сустрэчы з ветэранамі, урокі, дні пагранічніка, уручэнні камсамольскіх білетаў. Акрамя таго, штогод супрацоўнікі музея стваралі да 10 перасоўных выставаў на ваенна-патрыятычную тэматыку.

6. Пастановай бюро ЦК КПБ ад 23 кастрычніка 1973 г. з мэтай атэістыч- нага выхавання насельніцтва быў заснаваны адзіны ў БССР гістарычна-рэлігійны музей — Рэспубліканскі музей атэізму і гісторыі рэлігій. Першыя крокі па яго стварэнні былі зроблены ў Полацку, калі для новай установы выдзелілі памяшканне ў Сафійскім саборы. Сярод першых паступленняў у музей былі калекцыя ўсходняга дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва другой паловы ХІХ — пачатку Х Х ст., вялікая калекцыя абразоў, перададзеная з Брэсцкай мытні, кнігі, гравюры рэлігійнага зместу, ліццё.

У 1977 г. было прынята рашэнне аб пераводзе Рэспубліканскага му­зея атэізму і гісторыі рэлігіі ў Гродна для правядзення атэістычнай прапаганды ў рэгіёне з найбольшай колькасцю веруючага насельніцтва. Музею былі адведзены напаўразбураныя памяшканні базыльянскага кляштара Нараджэння Маці Божай. Адначасова з правядзеннем рэстаў- рацыйных работ у кляштары яго новыя гаспадары разгарнулі актыўную збіральніцкую работу. Атмасферу энтузіязму, творчага пошуку, захаплення гісторыяй краю падтрымліваў у музеі вядомы беларускі пісьменнік А. Карпюк, запрошаны ў гэты час на пасаду дырэктара.

У 1977—1991 гг. навуковыя супрацоўнікі штогод праводзілі экспеды- цыі, адшукваючы на гарышчах сялянскіх хат, пад скляпеннямі зруйна- ваных храмаў струхнелыя абразы, кнігі, начынне. Паступова ў фонды трапілі ўнікальныя прадметы — помнік дэкаратыўна-прыкладнога ма- стацтва ХІІ—ХІІІ стст. «Вадаліў», жывапіс XVП—XVШ стст., у т. л. «Свя­тая сям’я» Г. Хаецкага, «Святая Тэкля» невядомага мастака, слуцкія пая- сы, старадрукі XVП—XVШ стст. Была набыта частка бібліятэкі ксяндза А. Станкевіча. Высокай якасцю характарызавалася этнаграфічная калекцыя, якая дазволіла правесці шэраг яскравых выставаў, у т. л. «Се- мантыка ў беларускай этнаграфіі», «Беларускі ручнік — повязь часоў» і інш. Значнымі падзеямі ў культурным жыцці Гродна былі выставы «Адрэстаўраваныя помнікі», «Гісторыя кананізацыі святых», «Помнікі меднага ліцця Беларусі».

У студзені 1985 г. у базыльянскім кляштары адбылося адкрыццё пер- шай часткі сталай экспазіцыі, праца над якой працягвалася да канца 1991 г. Яе структура выглядала наступным чынам: «Паходжанне рэлігіі і яе раннія формы», «Хрысціянізацыя старажытнай Русі. Веравучэнне і культ праваслаўнай царквы», «Папства. Веравучэнне і культ каталіцкай царк- вы», «Гісторыя царквы ў Вялікім Княстве Літоўскім», «Гісторыя царквы на беларускіх землях у Рэчы Паспалітай», «Гісторыя царквы на беларускіх землях у Расійскай імперыі». Стваральнікі экспазіцыі Рэспубліканскага музея атэізму і гісторыі рэлігіі імкнуліся пазбавіцца падчас сваёй працы суб’ектывізму, спрошчаных ацэнак, негатыўных ацэнак дзейнасці царквы і яе ідэалогіі. У 1991 г. дзейнасць музея спынілася, калі гродзенскія аблас- ныя ўлады прынялі рашэнне аб вяртанні музейнага будынка вернікам, не паклапаціўшыся аб тым, каб знайсці які-небудзь іншы.

У ХХ ст. у розных краінах свету распаўсюдзілася нетрадыцыйная фор­ма захавання, вывучэння і папулярызацыі этнаграфічнай спадчыны ў вы- глядзе музеяў пад адкрытым небам, альбо скансэнаў^[20]. Узнікненне музеяў гэтага тыпу было рэакцыяй грамадства на нівеліроўку жыцця і пагрозу страты рэшткаў традыцыйных, народных культур, перш за ўсё нерухомай спадчыны ў выніку індустрыялізацыі. У БССР таксама паўстала рэальная пагроза страты рэшткаў народнага дойлідства, якія ацалелі ў віхуры сусветных войнаў і сацыяльна-эканамічных трансфармацый.

Афіцыйнае рашэнне аб стварэнні Беларускага-дзяржаўнага-музея-народнай-архітэктуры-і-побыту было прынята Саветам Міністраў БССР у снежні 1976 г. Адпаведна гэтаму рашэнню ў сферу камплектавання яго калекцый увайшлі амаль усе этнаграфічныя помнікі беларускага на­рода, пачынаючы з жылых і гаспадарчых пабудоў і канчаючы дзіцячай цацкай. Ва ўмовах адсутнасці этнаграфічнага музея Беларусі традыцый- нага тыпу падобны падыход з’яўляўся прадукцыйным. Для музея была адведзена тэрыторыя ў 12 км на паўднёвы захад ад Мінска, каля вярхоўя Воўкавіцкага вадасховішча на р. Пціч, паблізу аўтадарогі Брэст — Ма- сква. Была сфарміравана рабочая група па стварэнні музея, якую ўзнача- ліў архітэктар С. А. Сергачоў.

Згодна з генпланам тэрыторыя музея павінна была займаць 250 га дзеля паказу ўсёй Беларусі з яе помнікамі драўлянага дойлідства і па- дзяляцца на экспазіцыйную, запаведную і ахоўную зоны. Экспазіцыйная зона складалася з сектараў, прысвечаных матэрыяльнай і мастацкай культуры асноўных этнаграфічных рэгіёнаў Беларусі (Паазер’е, Падня- проўе, Цэнтральная Беларусь, Панямонне, Заходняе Палессе, Усходняе Палессе), сектараў «Мястэчка», лясных промыслаў і ўнікальных помнікаў (прыстань з экспазіцыяй суднаходства, паромам, нізкаводнымі мастамі на палях, вадзяным млынам). Акрамя таго, у экспазіцыйнай зоне прадугледжваўся паказ рэгіянальных асаблівасцей земляробства, сада- водства і агародніцтва, лясной гаспадаркі. Запаведная зона аб’яднала курганныя могільнікі, гарадзішча на Менцы, фальварак і в. Строчыца. Ахоўныя зоны былі прызначаны зберагаць экалогію і ландшафт, а так- сама помнікі археалогіі і архітэктуры ў навакольных паселішчах. Пер- шы праект, распрацаваны ў 1979 г. БелНДІ горадабудаўніцтва, прадугле- джваў, што Беларускі дзяржаўны музей народнага дойлідства і побыту, дзякуючы блізкасці значных гістарычных помнікаў (Заслаўе, Прылукі), будзе ўключаны ў перспектыўны турыстычны маршрут «Старажытнае кальцо горада Мінска».

У другой палове 1980-х гг., калі пераасэнсаванне феномена скансэна ў музеялогіі супала са зменамі сацыяльна-палітычнага клімату ў СССР, лёс музея народнага дойлідства і побыту зрабіўся прадметам грамадска- га абмеркавання. Адначасова з праектнымі баталіямі супрацоўнікі ра- бочай групы праводзілі экспедыцыйнае абследаванне Беларусі. На пра- цягу дзесяцігоддзя было выяўлена некалькі соцень помнікаў народнага дойлідства, з якіх каля 30 перавезлі на тэрыторыю музея. Акрамя таго, было сабрана каля 12 тыс. рухомых помнікаў, першы з якіх — дзіцячая калыска ХІХ ст. — меў сімвалічны сэнс. Усе рухомыя помнікі згрупавалі ў 24 тэматычныя калекцыі — абразоў, дэкаратыўна-прыкладнога ма- стацтва, жывапісу, старадрукаў, ткацтва і вышыўкі, строяў, пляцення, керамікі і інш.

У 1987 г. адбылося адкрыццё сектара «Цэнтральная Беларусь» Бела- рускага дзяржаўнага музея народнай архітэктуры і побыту. У ім дэман- страваўся фрагмент вёскі ХІХ — пачатку ХХ ст. з вулічнай планіроўкай. Кампазіцыйны цэнтр утваралі будынкі царквы ХVШ ст. і грамадскага свірна першай паловы ХІХ ст. На прыкладзе сялянскіх двароў пачатку ХХ ст. былі паказаны эвалюцыя двара пагоннага тыпу. У інтэр’ерах гэ- тых будынкаў праз ансамблевыя і сістэматычныя экспазіцыі прасочваліся асаблівасці побыту насельніцтва цэнтральнай Беларусі. У кузні экспа- наваліся прылады працы і кавальскія вырабы. Экспазіцыю сектара дапаў- няў вятрак-казлоўка, некалькі сялянскіх сядзіб і ветраны млын. Астатнія сектары экспазіцыйнай зоны музея знаходзіліся ў стане праектавання.

7. Разглядаемы перыяд быў часам стварэння ў БССР першых музеяў- запаведнікаў — музейных устаноў новага тыпу, якія сфарміраваліся на аснове нерухомых помнікаў з захаваннем альбо ўзнаўленнем гісто- рыка-культурнага асяроддзя. Першы ў рэспубліцы Дзяржаўны гістарычна-культурны музей-запаведнік з’явіўся ў Полацку. Выбар месца яго стварэння быў абумоўлены гісторыка-культурнай значнасцю помнікаў, што захаваліся ў горадзе, а таксама звязаных з імі падзей. Адкрыццю запаведніка папярэднічала вывучэнне археалагічнага матэрыялу, наза- пашанага ў выніку даследаванняў старажытнага Полацка, якія ў розныя гады праводзілі вядомыя вучоныя А. М. Ляўданскі, А. Р. Мітрафанаў, Л. В. Аляксееў, М. К. Каргер, Г. В. Штыхаў.

Архітэктурна-археалагічны запаведнік у Полацку быў заснаваны яшчэ ў верасні 1967 г. на тэрыторыі плошчай у 31,3 га і першапачатко- ва ўключаў тэрыторыю Ніжняга і Верхняга замкаў, а таксама Сафійскі сабор. Заснаванне запаведніка стварыла ўмовы не толькі для даследа- вання, але для рэстаўрацыі і музейнага выкарыстання помнікаў. Гэ- тыя работы атрымалі далейшы імпульс пасля таго, як у сакавіку 1971 г. запаведніку (перайменаванаму ў гістарычна-археалагічны) былі перададзены памяшканні Сафійскага сабора для захавання калекцый і работы невялікага навуковага калектыву. Наступнай важнай датай у гісторыі Полацкага гістарычна-археалагічнага запаведніка з’яўляецца чэрвень 1985 г., калі яму быў нададзены статус галаўной установы і да яго былі далучаны ўсе помнікі археалогіі, гісторыі і культуры, а таксама музеі горада.

Пасля ўзбуйнення структура запаведніка набыла наступны выгляд. Да нерухомых помнікаў адносіліся: паселішча 1-га тысячагоддзя да н. э. у гістарычным раёне Запалоцце, селішча і гарадзішча VП—VШ стст., Спа- са-Праабражэнская царква з фрэскамі, фундаменты храма-пахавальні ХІІ ст., комплекс Бельчыцкага Барысаглебскага манастыра, Верхні за- мак з Сафійскім саборам ХІ—ХVШ стст., Ніжні замак з валам Івана Грознага ХVІ ст., Домік Пятра І ХVІІ ст., Богаяўленскі сабор і жылы бу- дынак ХVШ ст., Чырвоны мост ХІХ ст., Крыжаўзвіжанская царква ХІХ— ХХ стст., Лютэранская кірха ХХ ст., рэшткі езуіцкага калегіума.

Фонд рухомых помнікаў запаведніка быў размеркаваны паміж на- ступнымі музеямі. У старэйшым з іх, краязнаўчым, найбольш важныя ў навуковых адносінах матэрыялы змяшчаліся ў раздзеле дасавецкай гісторыі, у т. л. вырабы з крэменю, косці, скуры, кераміка, нумізма- тычная калекцыя, старажытная зброя, адзенне. Этнаграфічны матэ- рыял быў прадстаўлены комплексам «Куток сялянскай хаты канца ХІХ — пачатку ХХ ст.», вырабамі ткацтва, ганчарства, узорамі пляцен- ня і дрэваапрацоўкі. Часткай запаведніка з’яўляўся таксама заснаваны ў 1971 г. Музей баявой славы, у пяці залах якога паказвалася гісторыя Полаччыны ў гады Вялікай Айчыннай вайны. У 1981 г. у Богаяўленскім саборы было адкрыта яшчэ адно структурнае падраздзяленне Полацка- га запаведніка — Карцінная галерэя. Падчас адкрыцця ў фондах Карціннай галерэі змяшчалася каля 2 тыс. твораў жывапісу, скульптуры, графікі, дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва, у т. л. В. Бялыніцкага- Бірулі, Г. Вашчанкі, А. Кашкурэвіча, А. Марачкіна, Г. Паплаўскага, М. Савіцкага, У Стальмашонка, Н. Шчаснай. У 1991 г. адбылася перадача будынка Богаяўленскага сабора праваслаўным веруючым, а пад карцін- ную галерэю пачалі рыхтаваць адзін з карпусоў езуіцкага калегіума.

Наступны музей, які адыгрываў у запаведніку дамінантную ролю, адкрыўся ў 1987 г. у Сафійскім саборы і быў прысвечаны яго гісторыі і архітэктуры. Экспазіцыя Музея гісторыі і архітэктуры Сафійскага сабора размяшчалася ў двух залах і ахоплівала храналагічны перыяд з сярэдзіны ХІ ст. да нашых дзён. Сярод іншага ў ёй дэманстраваліся пліткі падлогі ХІ ст., фрагменты фрэскавага роспісу, рэчы з пахаванняў ХШ—ХVІ стст., віслая пячатка кіеўскага князя Усевалада (Андрэя) ХІ ст., вапнавы камень з імёнамі сведак будаўніцтва сабора ў ХІ ст., найбольш цікавыя плінфы са знакамі і надпісамі. Арганічнай часткай экспазіцыі з’яўляліся фрагмен­ты сцен сабора, якія паказвалі ход рэстаўрацыйных работ у 1969—1983 гг. Акрамя музея, у Сафійскім саборы з 1985 г. дзейнічала арганная канцэрт- ная зала. Самы маленькі музей у складзе запаведніка — Музей-кватэра Героя Савецкага Саюза З. М. Тусналобавай-Марчанка — адкрыўся так­сама ў 1987 г. у кватэры, дзе прайшлі апошнія гады знакамітай палачанкі.

У 1990 г. у будынку былой брацкай школы пачаў дзейнічаць Музей беларускага кнігадрукавання, у чатырнаццаці залах якога экспанаты былі згрупаваны па наступных раздзелах: 1) развіццё пісьменства, формаў і матэрыялаў кнігі; 2) рукапісная кніга на беларускіх землях; 3) жыц- цё і дзейнасць Ф. Скарыны; 4) Скарыніяна; 5) кнігадрукаванне дру­гой паловы ХVІ—ХVШ ст., ХІХ — пачатку ХХ ст.; 6) гісторыя кніжнай ілюстрацыі; 7) тыпы і віды друкаванай прадукцыі; 8) развіццё паліграфіі. Былі прадстаўлены інтэр’еры майстэрні перапісчыка ХVІ ст. і друкарні ХVІІ ст., прылады працы мастакоў-графікаў, друкарскае і паліграфічнае абсталяванне, а таксама слайды і відэафільмы, звязаныя з працэсам кнігадрукавання.

На пачатку 1990-х гг. агульная колькасць калекцый у фондах По- лацкага гісторыка-культурнага запаведніка наблізілася да лічбы 40 тыс. Сярод іх найвялікшае навукова-культурнае значэнне мелі скарб арабскіх куфіцкіх дырхемаў, знойдзены ў в. Казьянкі, свінцовая віслая пячатка ХІ ст., віты залаты пярсцёнак ХІ ст., залатыя скроневыя кольцы паўднёвага тыпу ХІІ ст., каменны абразок «Канстанцін і Алена» ХІІ ст. У ліпені 1990 г. згодна з рашэннем Савета Міністраў БССР Полацкі гісторыка-культурны запаведнік атрымаў статус установы рэспублі- канскага значэння з вызначанымі мэтамі і задачамі, рэжымам утры- мання помнікаў і зонамі яго аховы.

Прыклад новых адносін да музейнай дзейнасці, пераасэнсаван- ня яе тэарэтычных асноў даў напрыканцы 1980—90-х гг. Дзяржаўны гісторыка-культурны запаведнік Заслаўе». Як і ў Полацку, запаведнік быў створаны на аснове існаваўшага з 1967 г. Заслаўскага архітэктурна-археалагічнага запаведніка, у склад якога ўваходзілі гарадзішча «Замэчак» Х ст., курганныя могільнікі Х—ХІ стст., гарадзішча «Вал» ХVІ ст., кальвінскі збор ХVІ ст. (Спаса-Праабражэнская царква). Рашэнне Са- вета Міністраў БССР аб стварэнні гісторыка-культурнага запаведніка, прынятае ў 1986 г., дазволіла ўключыць у яго склад некаторыя іншыя помнікі — касцёл Нараджэння Найсвяцейшай Дзевы Марыі ХVШ ст., рэшткі палацавага комплексу «Заслаўе» ХІХ ст., вуліцы сярэдневякова- га горада, а таксама навакольныя маляўнічыя ландшафты. Рэалізацыя дадзенага рашэння адбывалася на фоне крызісу таталітарнай ідэалогіі, дэмакратызацыі грамадскага жыцця, працэсу адраджэння беларускай культуры. Усё гэта ў атмасферы галоснасці вызначыла склад і харак- тар дзейнасці сфарміраванага ў 1988 г. творчага калектыву запаведніка на чале з А. М. Калбаска і рэалізацыі шэрагу ідэй новай музеялогіі^[21].

У 1989 г. супрацоўнікамі была распрацавана і прынята канцэпцыя запаведніка, у падмурак якой паклалі прынцыпы непарыўнай узаемасувязі самасвядомасці народа і яго культуры, экалагічны падыход да месца і ролі чалавека ў прыродзе і грамадстве. Горад у канцэпцыі разглядаўся як культурная экасістэма, дзе культурныя і прыродныя кампаненты звяза- ны паміж сабой прынцыпамі самазахавання і самаабнаўлення. Быў пра- ведзены аналіз стану помнікаў у Заслаўі, акрэслены напрамкі дзейнасці, арганізацыйная структура запаведніка, этапы яго развіцця. Адначасова распачаўся збор прадметаў музейнага значэння як у ваколіцах Заслаўя, так і далёка за яго межамі. Сабраныя помнікі рэгістраваліся з дапамогай рас- працаванай у 1991 г. сумесна з Мінскім радыётэхнічным інстытутам пер- шай у БССР праграмы «Камп’ютарызацыя фондаў».

З мэтай аб’яднання савецкіх прыхільнікаў ідэй новай музеялогіі кіраўніцтва Заслаўскага запаведніка арганізавала на пачатку 1990 г. канферэнцыю, у якой удзельнічалі прадстаўнікі музеяў-запаведнікаў з Архангельска, Кемерава, Ноўгарада, Львова, Румшышкеса, Таліна. Удзельнікі канферэнцыі, падагульняючы вопыт зробленага на месцах, прынялі дэкларацыю, у якой абвясцілі аб сваім далучэнні да міжна- роднага руху «За новую музеялогію».

Чарговым крокам на шляху развіцця запаведніка стала пастанова Савета Міністраў БССР ад 19 верасня 1990 г. «Аб гісторыка-культурным запаведніку “Заслаўе”», што пацвярджала статус запаведніка, фіксаваліся межы яго ахоўнай зоны і межы зон рэгулявання забудовы ахоўваемага прыроднага ландшафту. Неўзабаве, пасля вызначэння заканадаўчых і тэарэтычных асноў сваёй дзейнасці, супрацоўнікі запаведніка распачалі практычныя захады па захаванні помнікаў у кантэксце іх культурнага і прыроднага асяроддзя. Першымі былі створаны этнаграфічны ком­плекс «Млын», хата завознікаў і свіран. Па суседстве ад дзеючага ком­плексу «Млын» быў адкрыты жывы музей «Кузня», а таксама ганчарная майстэрня. У выставачным комплексе запаведніка на пачатку 1990-х гг. жыхары Заслаўя і турысты пазнаёміліся з першымі традыцыйнымі му­зейным! экспазіцыямі: музычныя інструменты «Музыка вячорак», маляваныя дыванкі «Алена Кіш. Паміж двух сусветаў» і, нарэшце, «Мара аб Заслаўі», якая давала прыклад нетрадыцыйнай, мастацка-вобразнай інтэрпрэтацыі тысячагадовай гісторыі горада. Трэба адзначыць, што гэтыя музейныя праекты ажыццявіліся дзякуючы не толькі энтузіязму супрацоўнікаў, але і таму, што ў канцы 1980-х гг. дзяржава дазволіла му­зеям самастойна размяркоўваць бюджэтныя сродкі.

 

Стагоддзе, год

Падзея

гісторыя Беларусі гісторыя краю      

                                                                                                      Пералічаныя вышэй прыёмы нельга лічыць універсальнымі. Выбар таго ці іншага прыёма вызначаецца асаблівасцямі зместу вучэбнага матэрыялу, навучальнымі і выхаваўчымі мэтамі ўрока, узроўнем уменняў і навыкаў вучняў. Прычым сувязь паміж гісторыяй краіны і гісторыяй краю найбольш эфектыўна ажыццяўляецца тады, калі яна лагічна і педагагічна абгрунтаваная. Так, вывучаючы падзеі Другой сусветнай і Вялікай Айчыннай войнаў у Беларусі, амаль на кожным уроку можна выкарыстоўваць факты мясцовай гісторыі і ўспаміны людзей-сведак і ўдзельнікаў падзей. Гэта стварае магчымасць для правядзення такой формы ўрока, як урок-сустрэча. У кожным населеным пункце нашай краіны яшчэ ёсць жывыя ўдзельнікі тых падзей. Аднак да такіх сведчанняў неабходна адносіцца крытычна, бо многія з ветэранаў успамінаюць не аб сваім уласным удзеле ў гістарычных, а расказваюць аб іх так, як гэта прынята рабіць у падручніках ці ў сродках масавай інфармацыі. Таму запрашаючы на ўрок гісторыі сведкаў і ўдзельнікаў гістарычных падзей, настаўнік павінен папярэдне абавязкова сустрэцца з імі і ў гутарцы вызначыць кола тых пытанняў, якія будуць закранацца ў час выступлення, папрасіць асвятліць тыя факты, якія маюць непасрэдныя сувязі з праграмным матэрыялам.                      

Краязнаўчыя ўрокі могуць праводзіцца ў форме экскурсіі ў школьныя і дзяржаўныя краязнаўчыя музеі, да помнікаў гісторыі і культуры роднага краю і памятных мясцін. У старэйшых класах краязнаўчыя ўрокі могуць праводзіцца ў форме семінараў, канферэнцый, абароны маршрутаў краязнаўчых экскурсій і экспедыцый, урокаў-гульняў, конкурсаў, віктарын і г.д.   

Вопыт выкарыстання краязнаўчага матэрыялу на ўроках гісторыі Беларусі, асноўныя формы, метады, прыёмы і сродкі навучання зручна будзе сістэматызаваць у выглядзе табліцы. У гэтым выпадку яна будзе служыць дадаткам да каляндарна-тэматычнага планавання па прадмету.

 

2. Нямецкі навуковец Г. Фрайдэнталь сфармуляваў шэраг патрабаванняў да правядзення вучэбных заняткаў у музеі, якія настаўніку варта ўлічваць пры іх планаванні і арганізацыі:

- кожнае наведванне музея – гэта занятак, і ён павінен мець канкрэтную (вучэбную, развіццёвую, выхаваўчую) мэту;

- настаўнік і школьнікі павінны ўсведамляць, што наведванне музея – не забава, а сур'ёзная праца, а таму трэба загадзя рыхтавацца да яе;

- наведваць музей трэба пасля папярэдняй падрыхтоўкі і ў працэсе вучэбных заняткаў, калі вучні яшчэ не стаміліся і гатовы\ да ўспрымання інфармацыі;

- варта адмовіцца ад аглядных экскурсій, «як надзвычай цяжкіх не толькі для свядомасці дзіцяці, але і дарослага»;

- адбіраць экспанаты для паказу трэба на аснове ўзроставых асаблівасцей вучняў;

- вынікам наведвання музея павінна быць прадукты самастойнай творчасці вучняў (малюнак, фотарэпартаж, сачыненне на тэму ўбачанага). 

 

3 . Правядзенне гісторыка-краязнаўчага вечара звычайна з’яўляецца вынікам той краязнаўчай работы, што вядзецца ў навучальнай установе. Яго падрыхтоўкай займаюцца члены краязнаўчага гуртка, таварыства ці клуба. Мэта гісторыка-краязнаўчага вечара, як правіла, заключаецца ў забеспячэнні эмацыянальнага ўспрымання вучнямі зместу і значэння гістарычных фактаў і падзей, што адбываліся ў родным краі, у мастацкай форме (музыка, спевы, інсцэніроўка, мастацкае чытанне і г. д.), абуджэнне ў іх пазнавальнага інтарэсу да яго вывучэння і краязнаўчай работы ў цэлым.

Правядзенню вечара заўседы папярэднічае вялікая арганізацыйная работа: стварэнне аргкамітэта, падрыхтоўка праграмы і напісанне сцэнарыя, арганізацыя мастацкай самадзейнасці, афармленне памяшканняў, рассылка запрашэнняў на вечар, правядзенне рэпетыцый і г. д. Калі на вечар запрашаюцца ўдзельнікі і сведкі гістарычных падзей, якія адбываліся ў родным краі, настаўніку неабходна папярэдне сустрэцца з імі і абгаварыць ступень удзелу запрошаных у ходзе вечара, каб не ператварыць яго ў “вечар успамінаў аб былым” выключна для саміх гасцей вечара. Асаблівасць вечарыны заключаецца ў тым, што пры ўсёй разнастайнасці выкарыстоўваемых у яе ходзе жанраў назіраецца тэматычная мэтанакіраванасць як паведамленняў, так і мастацкай часткі.
    Пры арганізацыі і правядзенні гісторыка-краязнаўчага вечара неабходна улічваць пэўныя метадычныя патрабаванні: вечар заўсёды павінен быць накіраваны на дасягненне навучальных, развіваючых і выхаваўчых задач; ён павінен быць цікавым, насіць святочны характар і складацца з дзвюх частак. Навукова-пазнавальную частку вечара можна прадставіць у выглядзе калектыўнай справаздачы, тэкст якой перадаецца з дапамогай кароткіх паведамленняў і дэкламацый, музыкі, спеваў, невялікіх інсцэніровак. Усе гэта можа спалучацца з мультымедыйнымі прэзентацыямі. У мастацкай частцы вечара можна прадугледзець правядзенне гульняў і конкурсаў па гісторыі роднага краю.

Зместам краязнаўчага вечара могуць быць:

- сустрэчы з цікавымі людзьмі (ветэранамі вайны і працы, доўгажыхарамі, знакамітымі выпускнікамі школы, супрацоўнікамі музеяў, карэспандэнтамі СМІ, супрацоўнікамі органаў улады і правапарадку і г.д.);

- аповед пра працу школьнага краязнаўчага таварыства, музея ўстановы адукацыі;

- тэматычныя гутаркі («Кухня нашага краю», «Мода нашай мясцовасці», «Літаратурны край» і інш.).

Па выніках правядзення вечара можа быць аформлена фотасправаздача або сценгазета, якія адлюстроўваюць яго найбольш цікавыя моманты. Заўважым, што сцэнарыі лепшых вечароў, віктарын і конкурсаў на гісторыка-краязнаўчую тэматыку амаль штомесяц друкуюцца ў навукова-метадычных часопісах “Беларускі гістарычны часопіс” і “Гісторыя: праблемы выкладання” (з ліпеня 2011 г. – “Гісторыя і грамадазнаўства”).

Калі для гісторыка-краязнаўчага вечара характэрна выкарыстанне разнастайных жанраў, то для гісторыка-краязнаўчай канферэнцыі – большая дасціпнасць і навуковасць. Галоўнай мэтай правядзення канферэнцыі з’яўляецца пашырэнне краязнаўчага кругагляду вучняў, фарміраванне навыкаў даследчай працы. Тэматыка канферэнцыі вызначаецца праблемамі рэгіёна або накірункамі даследчай дзейнасці школьнікаў. Такая канферэнцыя праводзіцца па выніках гісторыка-краязнаўчай работы за пэўны перыяд часу (паўгоддзе, год), або па пэўнай тэме (напрыклад, наш край у гады Другой сусветнай вайны, пасляваеннага аднаўлення гаспадаркі і г. д.). 

Пры яе падрыхтоўцы асаблівая ўвага звяртаецца на выкарыстанне крыніц: краязнаўчай літаратуры, дакументальных, газетных і іншых матэрыялаў. У канферэнцыі могуць прымаць удзел краязнаўцы адной установы адукацыі ці некалькіх, калі яна носіць статус раённай, гарадской ці абласной. У любым выпадку з членаў краязнаўчага гуртка, настаўнікаў, спецыялістаў навукова-даследчых устаноў ствараецца аргкамітэт канферэнцыі, які рыхтуе інфармацыйнае пісьмо, дзе абвяшчаецца тэма, вызначаюцца ўмовы ўдзелу ў яе рабоце, час і месца правядзення пленарнага пасяджэння і работы секцый, а таксама патрабаванні да дакладаў і паведамленняў. Інфармацыйнае пісьмо даводзіцца да ведама вучняў школы або іншых устаноў адукацыі, навучэнцы якіх могуць прыняць удзел у яе рабоце. 

Напярэдадні канферэнцыі аргкамітэт разглядае дасланыя матэрыялы, вызначае іх адпаведнасць абвешчанай тэме і навуковую каштоўнасць і высылае запрашэнні ўдзельнікам канферэнцыі. Перад пачаткам канферэнцыі можа быць арганізавана выстава краязнаўчай літаратуры або рэчавага матэрыялу, сабранага ўдзельнікамі канферэнцыі ў час краязнаўчых экспедыцый. Пасля завяршэння работы канферэнцыі на заключным пасяджэнні падводзяцца яе вынікі, аўтары лепшых дакладаў і выступленняў адзначаюцца ўзнагародамі (дыпломамі і падзякамі).

Краязнаўчыя алімпіяды ў апошні час праводзяцца рэдка, хаця гэта форма пазакласнай работы мае выключна важнае значэнне для выяўлення таленавітых юных краязнаўцаў і развіцця гістарычнага краязнаўства ў цэлым. Алімпіяда – гэта форма работы з той часткай вучнёўскай моладзі, якая праяўляе ўстойлівы пазнавальны інтарэс да навуковага вывучэння гісторыі і культуры роднага краю. Мэта яе правядзення – садзейнічаць развіццю цікавасці да вывучэння роднага краю, выявіць адораных школьнікаў для арганізацыі іх далейшага развіцця. У ёй могуць прымаць удзел усе жадаючыя школьнікі. 

Для яе арганізацыі і правядзення ствараецца аргкамітэт, які распрацоўвае заданні на кожны тур алімпіяды. Колькасць тураў залежыць ад колькасці ўдзельнікаў і ўзроўню лакалізацыі яе правядзення (школьная, раённая, гарадская). Безумоўна, што кожны наступны тур алімпіяды патрабуе распрацоўкі новых, больш складаных заданняў. Формы правядзення алімпіяды могуць быць розныя для кожнай групы ўдзельнікаў: віктарыны, тэставыя заданні, міні-сачыненні і інш. Пасля правядзення алімпіяды настаўнік знаёміць усіх удзельнікаў з правільнымі адказамі. Неабходна вызначыць меры маральнага і матэрыяльнага заахвочвання да ўдзелу ў краязнаўчых алімпіядах, што немагчыма без дапамогі адміністрацыі ўстаноў адукацыі і фундатарскай падтрымкі.

Краязнаўчыя віктарыны могуць арганізоўвацца як на ўроках, так і ў пазакласнай рабоце. Для іх правядзення распрацоўваюцца спецыяльныя рознаўзроўневыя заданні па гісторыі роднага краю, якія патрабуюць ад вучняў як узнаўленчай, так і творча-пошукавай пазнавальнай дзейнасці. Для таго, каб унесці элемент спаборніцтва і актывізаваць пазнавальную дзейнасць школьнікаў, іх можна разбіць на 2–3 каманды, а за адказы на пытанні налічваць балы ў залежнасці ад іх складанасці.

Краязнаўчыя выставы звычайна праводзяцца па выніках праведзеных паходаў, краязнаўчых, археалагічных і этнаграфічных экспедыцый для дэманстрацыі сабраных рэчавых матэрыялаў (археалагічных артэфактаў, прадметаў быту, манет, грашовых знакаў, кніг, прылад працы, вопраткі), а таксама фотасправаздач, палявых дзённікаў і г. д. На падрыхтоўчым этапе настаўніку неабходна вызначыць мэту, тэматыку, віды экспанатаў, час і месца правядзення выставы, крытэрыі ацэнкі работ (калі выстава конкурсная). Яе тэматыка можа ахопліваць любыя аспекты жыцця роднага краю, напрыклад: «Мой любімы куточак радзімы»; «Кантрасты нашага краю»; «Архітэктурныя (скульпгурнныя, прыродныя і інш.) помнікі нашага краю»; «Людзі нашага краю»; «Наш край у будучым» і інш.

Інфармацыю аб выставе неабходна давесці да ўсіх вучняў школы. Падчас правядзення выставы неабходна арганізаваць яе наведванне ўсімі вучнямі школы. Краязнаўчыя выставы ў перспектыве могуць стаць асновай стварэння краязнаўчага кутка, а затым і школьнага гісторыка-краязнаўчага музея.

Конкурсы арганізуюцца і праводзяцца аднаразова ці некалькі разоў на працягу навучальнага года. Падрыхтоўка і правядзенне конкурсаў садзейнічае паглыбленню ведаў, фарміраванню і развіццю інтэлектуальных і камунікатыўных уменняў і навыкаў вучняў. Тэматыка конкурсаў можа тычыцца разнастайных пытанняў жыцця краю, яны могуць праводзіцца па любым сцэнарыі. Як правіла, падрыхтоўка і правядзенне конкурса складаецца з некалькіх этапаў:

 I. Падрыхтоўчы этап, на якім адбываецца:

а) вызначэнне тэматыкі, мэты правядзення конкурсу і яго ўдзельнікаў;

б) вызначэнне сумесна з вучнямі задач мерапрыемства, асноўных пытанняў яго зместу, крытэрыяў ацэнкі выступленняў, формы правядзення, тэрмінаў, месца правядзення конкурсу;

в) фарміраванне рабочых груп па падрыхтоўцы да конкурсу (каманды, афарміцелі, журы, вядучыя і інш.);

г) збор і афармленне неабходных матэрыялаў для правядзення мерапрыемства;

д) кансультаванне настаўнікам рабочых груп, аказанне неабходнай дапамогі.

   ІІ. Этап правядзення конкурсу, які ўключае ў сябе:

а) уступнае слова настаўніка пра мэты конкурсу, парадак яго правядзення, склад удзельнікаў;

б) выступленні ўдзельнікаў, каманд;

в) падвядзенне вынікаў, узнагароджванне ўдзельнікаў;

III . Заключны этап, на якім адбываецца:

а) заключнае слова настаўніка, у якім даецца якасная ацэнка падрыхтоўкі і пра­вядзення конкурсу, магчымасці практычнага выкарыстання яго вынікаў;

б) рэфлексія ўдзельнікаў мерапрыемства. 

 Выпуск газет. У многіх школах наладжаны рэгулярны выпуск тэматычных газет, прысвечаных асобным гістарычным падзеям, знакамітым землякам або сучаснаму развіццю рэгіёна. Над газетай могуць працаваць некалькі груп вучняў, кожная з якіх выконвае сваю частку працы: збор інфармацыі, рэдагаванне, афармленне і інш., што дазваляе максімальна поўна ўлічваць і развіваць індывідуальныя магчымасці і здольнасці школьнікаў. Змест газеты можа адлюстроўваць сучаснае жыццё рэгіёна, расказваць пра мінулае “малой Радзімы”, змяшчаць займальныя матэрыялы: крыжаванкі, рэбусы, забаўляльныя гісторыі і інш. Побач з газетамі можна арганізаваць афармленне тэматычных стэндаў, стварэнне мультымедыйных прэзентацый якія будуць расказваць пра родны край, яго жыхароў, сваю школу. 

Грамадска карысная дзейнасць, формамі якой могуць быць акцыі па добраўпарадкаванні тэрыторыі школы, населенага пункта і яго ваколіц, арганізацыя экалагічных сцежак і дэсантаў, удзел у рэстаўрацыйных работах і інш.

Такім чынам, у арсенале настаўніка гісторыі ёсць вялікае мноства форм і метадаў ажыццяўлення гісторыка-краязнаўчай работы, якія дазваляюць эфектыўна яе арганізаваць і задаволіць пазнавальныя інтарэсы вучняў, спрыяць іх патрыятычнаму і грамадзянскаму выхаванню.

 

4. Адной з індывідуальных форм пазакласнай краязнаўчай работы з'яўляецца напісанне вучнямі даследчых работ краязнаўчага характару. У працэсе іх падрыхтоўкі і напісання паглыбляецца знаёмства з гісторыка-культурнай спадчынай Беларусі, метадамі яе зберажэння і выкарыстання, ствараюцца неабходныя ўмовы для патрыятычнага выхавання вучняў, фарміравання ў іх беражлівых адносін да гісторыка-культурных каштоўнасцей.

Адзначым, што тэматыка вучнёўскіх навуковых работ павінна адпавядаць наступным патрабаванням:

- цесная сувязь са зместам вучэбнай праграмы па гісторыі Беларусі;

- наяўнасць ўзаемасувязі паміж гістарычным мінулым краіны і роднага краю;

- садзейнічанне раскрыццю спецыфічных рыс і асаблівасцей гістарычнага развіцця пэўнага краю;

- забяспечанасць неабходнай колькасцю разнастайных крыніц;

- адпаведнасць узроставым пазнавальным магчымасцям вучняў.

Работа над пачынаецца з выбару тэмы. Пажадана, каб яна была не вельмі доўгай і адлюстроўвала асноўны змест даследавання. Навуковая работа можа быць прысвечана комплекснаму апісанню пэўнага помніка гісторыі і культуры або іх групы, даследаванню жыцця і дзейнасці славутых ураджэнцаў дадзенага рэгіёну і г. д. Тэма работы ў пэўнай ступені абумоўлівае адбор літаратуры, неабходнай для яе напісання. Яе пошук праходзіць, як правіла, у бібліятэках пры дапамозе алфавітнага і сістэматычнага каталогаў. У першым з іх прадстаўлены ўсе кнігі і брашуры, што захоўваюцца ў фондах бібліятэкі, у алфавітным парадку прозвішчаў аўтараў або загалоўкаў. У другім – яны сістэматызаваны па тэматычных раздзелах (архітэктура, гісторыя Беларусі, археалогія, правазнаўства, педагагічныя навукі і г. д.), што можа аблегчыць працэс пошуку неабходнай літаратуры.

Поспех выканання даследчых работ юных краязнаўцаў залежыць ад наступных умоў:

- дасканалае веданне самім настаўнікам гісторыі краю і асноўных крыніц па яго гісторыі;

- валоданне настаўнікам спецыяльна-гістарычнымі метадамі даследавання ў спалучэнні з агульнанавуковымі, адаптаванымі да асаблівасцяў даследавання гістарычных аб'ектаў;

- валоданне методыкай навучання школьнікаў элементам даследчай працы;

- кампетэнтнае і зацікаўленае кіраўніцтва настаўнікам вучнёўскай даследчай работай;

- пазнавальная самастойнасць вучня ў працэсе даследавання;

- матэрыяльна-тэхнічная забеспячэнне кіраўнікоў і выканаўцаў даследчых работ;

- прадстаўленне вынікаў даследавання, іх абмеркаванне, заахвочванне і публікацыя лепшых даследчыцкіх работ у перыядычным друку.

Варта таксама прытрымлівацца асноўных этапаў гістарычнага даследавання, кожны з якіх арыентаваны на рашэнне пэўных інфармацыйных і даследчых задач:

1. Гістарыяграфічны, на якім адбываецца фармулёўка праблемы, вызначэнне аб'екта, прадмета, мэтаў, задач даследавання і ступені яго распрацаванасці.

2. Крыніцазнаўчы – уключае вызначэнне круга асноўных і другарадных крыніц і фарміраванне інфармацыйнай базы даследавання.

3. Стварэнне мадэлі гістарычных дадзеных звязана з сістэматызацыяй і абагульненнем сабранай гістарычнай інфармацыі.

4. Аналітычны – прадугледжвае раскрыццё вывучаемай праблемы з выкарыстаннем метадаў аналізу і сінтэзу інфармацыі і афармленне высноў у выглядзе навуковай працы.

Агульнапрынятай з'яўляецца наступная структура афармлення вучнёўскай даследчай работы:

1. Тытульны ліст (на ім утрымліваюцца назва навучальнай установы, дзе выконваецца праца; тэма работы; прозвішча, імя, імя па бацьку і клас аўтара; прозвішча, імя, імя па бацьку навуковага кіраўніка; горад (вёска), дзе знаходзіцца ўстанова адукацыі; год выканання).

2. Змест (утрымлівае назвы ўсіх частак работы з указаннем нумара старонкі іх пачатку).

3. Уводзіны (у змесце якіх раскрываецца актуальнасць, мэты, задачы, метады даследавання, агляд літаратуры па тэме даследавання, практычная значнасць выкананай работы).

4. Асноўная частка (некалькі глаў (у адпаведнасці з мэтай і задачамі работы), у якіх змяшчаецца матэрыял па даследуемай тэме, выкладаюцца і аналізуюцца атрыманыя вынікі).

5. Заключэнне (кароткія высновы па выніках выкананай працы).

6. Спіс літаратуры (уключае выкарыстаныя крыніцы і літаратуру).

7. Дадаткі, на якія спасылаецца аўтар у тэксце работы, і якія неабходны для ілюстрацыі і канкрэтызацыі зместу асноўнай часткі.

У тэксце работы аўтар абавязаны даваць спасылкі на крыніцы, у тым ліку і электронныя рэсурсы, звесткі з якіх прыводзяцца ў яго змесце. Такія спасылкі даюць магчымасць знайсці адпаведныя крыніцы і праверыць дакладнасць цытавання, а таксама неабходную інфармацыю аб гэтай крыніцы. Спасылкі на крыніцы ў тэксце ажыццяўляюцца шляхам прывядзення яе нумара ў адпаведнасці з бібліяграфічных спісам. Нумар крыніцы па спісе заключаецца ў квадратныя дужкі. Спіс выкарыстаных крыніц і літаратуры фарміруецца ў парадку з'яўлення спасылак у тэксце работы, альбо ў алфавітным парадку прозвішчаў першых аўтараў і (або) загалоўкаў. Пры выкарыстанні звестак з крыніцы з вялікай колькасцю старонак, трэба пазначыць іх нумары, а таксама нумары ілюстрацый або табліц, на якія спасылаецца аўтар, напрыклад: [4, с. 12, табліца 3]. У гэтым выпадку 4 – нумар крыніцы ў бібліяграфічным спісе, 12 – нумар старонкі, 3 – нумар табліцы.

Напісанне даследчыцкай работы можна выкарыстоўваць пры правядзенні факультатыўных заняткаў па краязнаўстве або ў ходзе пазакласнай гісторыка-краязнаўчай работы з вучнямі старэйшых класаў. 

 

^[1] Рэгалію вызначыў, а потым перадаў Лявону Казіміру Сапегу, падканцлеру літоўскаму, кароль Уладзіслаў IV, але сейм 1637 г. яе не зацвердзіў.

^[2] Агульнасаюзнага Народнага камісарыята асветы не існавала.

^[3] Здзейсніць гэты высакародны ўчынак Вільгельму Ельскаму перашкодзіла заўчасная смерць у снежні 1919 г. Захаваўся архітэктурны праект музея.

^[4] Знаходзячыся ў падпарадкаванні Наркамасветы, БДМ «жыў» па графіку навучальных устаноў, зачыняючы свае дзверы на адзін летні месяц на канікулы.

^[5] Так праз тры гады партыйнае кіраўніцтва БССР адпомсціла С. М. Якуб- чыку за крытычны ліст у рэдакцыю газеты «Праўда» пра стан музейнай спра­вы ў рэспубліцы.

^[6] А. Р. Брадоўскі да сваёй смерці ў 1928 г. не пакідаў музейна-краязнаўчай ра­боты, выконваючы абавязкі кансультанта музея і члена праўлення Віцебскага акруговага таварыства краязнаўства.

^[7] Пасля адкрыцця савецкімі ўладамі ў антырэлігійных мэтах дамавіны з мошчамі св. Ефрасінні Полацкай, што захоўваліся ў Спаса-Праабражэнскім храме ў Полацку, яны былі перавезены ў Маскву для дэманстрацыі на антырэлі- гійнай выставе. У час нямецкай акупацыі, калі былі зноў адкрыты храмы і адноў- лены манастыры, віцебляне перанеслі мошчы ў Свята-Пакроўскую царкву, а 23 кастрычніка 1943 г. яны ўрачыста вярнуліся ў Полацк.

^[8] Прамыя заклікі да знішчэння музея як сацыяльнага інстытута можна знайсці ў эсэ К. С. Малевіча «Аб музеі». Падзялялі гэту пазіцыю і шмат іншых авангардыстаў пачатку ХХ ст.

^[9] У 1918 г. немцы вывезлі каля 500 лепшых прадметаў з царкоўна-археала- гічнага музея, большая частка калекцый музея статыстычнага камітэта была таксама разрабавана.

^[10] У Магілёве помнікі падзяляліся: 1) на архітэктурныя — гарадская ратуша, Брацкі манастыр, архірэйскае падвор’е, магіла маскоўскага гарнізона, які загінуў у Магілёве ў 1661 г., капліца — помнік рускім воінам, што загінулі ў Паўночнай вайне, капліца ў памяць загінуўшых у бітве пры Салтанаўцы, езуіцкі калегіум, будынак, дзе была абвешчана савецкая ўлада, будынак, дзе размяшчаўся штаб першых атрадаў Чырвонай арміі, магіла байцоў-камунараў, дом, дзе жыў у 1919 г. С. Арджанікідзе; 2) археалагічныя — група курганоў у калгасным садзе ў Салтанаўцы, гарадзішчы Барсукова гара і Гарадок у Палыковічах, гарадзішча ва ўрочышчы Пелагееўка. Па Магілёўшчыне былі вызначаны толькі архітэктурныя аб’екты: палац Сапегаў у Быхаве, палац Пацёмкіна ў Крычаве, ратуша ў Шкло- ве, шклоўскі парк, касцёл у Мсціславе, Пустынскі манастыр, помнік у в. Ляс- ная, сінагога ў м. Расна.

^[11] І. С. Мігулін энергічна пратэставаў супраць зносу Кафедральнага сабора (помніка архітэктуры другой паловы XVIII ст., які знаходзіўся пад аховай дзяр- жавы). Пасля яго ліста ў рэдакцыю газеты «Праўда», у Магілёў з Мінска прыбыла камісія на чале з прэзідэнтам АН БССР К. В. Горавым, якая фактычна санкцы- янавала гэты беззаконны акт. У адчаі, калі ўсё ўжо было падрыхтавана да выбу- ху, І. С. Мігулін адмовіўся пакінуць будынак і быў арыштаваны супрацоўнікамі НКУС. Фондавыя калекцыі музея, выкінутыя на вуліцу, на працягу некалькіх дзён рабаваліся ўсімі жадаючымі. Сам І. С. Мігулін цудам пазбегнуў пакаран- ня — праз два тыдні пасля арышту ў Магілёў прыйшоў адказ на яго чарговую скаргу В. М. Молатаву, дзе апошні асуджаў знос помніка.

^[12] Вядома, што ў 1919 г. з мэтай вывазу каштоўнасцей у Маскву В. В. Пашука- ніс аглядаў Магілёў, Оршу, Нясвіжскі палац і шэраг іншых шляхецкіх сядзіб.

^[13] А. І. Крыніцкі — савецкі партыйны і дзяржаўны дзеяч. З верасня 1924 па май 1927 г. у БССР, займаў пасады сакратара, а са снежня 1925 г. 1-га сакрата- ра ЦК КП(б)Б.

^[14] Рабочая група па стварэнні галерэі працавала з 1937 г. Навуковыя супрацоў- нікі будучай галерэі, куды ўваходзіла стваральнік і дырэктар (1944—1977) Дзяр- жаўнага мастацкага музея БССР А. В. Аладава, праходзілі падрыхтоўку ў буй- нейшых музеях Масквы, займаліся збіраннем і рэстаўрацыяй твораў мастацтва, дастаўкай экспазіцыйнай мэблі.

^[15] У БССР падобныя ўстановы пад назвай «Музеі народнай славы» былі арга- нізаваны напрыканцы 1960 — пачатку 70-х гг. у Мядзеле, Рагачове, Клічаве, Бягомлі, Лельчыцах, г. п. Акцябрскім. Яны з’яўляліся грамадскімі толькі па на- зве і хутка набылі юрыдычны статус дзяржаўных.

^[16] Сапешка Станіслаў Захаравіч (1908—1969) — музейны дзеяч, нарадзіўся ў в. Шастакі Капыльскага раёна. Пасля заканчэння рабфака БДУ (1934) і Ленін- градскага педінстытута імя Герцэна (1939) працаваў настаўнікам. Удзельнік Вя- лікай Айчыннай вайны, у 1945—1948 гг. служыў у Войску польскім. З 1948 г. працаваў навуковым супрацоўнікам, загадчыкам аддзела, намеснікам дырэк- тара Белдзяржмузея гісторыі Вялікай Айчыннай вайны. У 1959—1967 гг. — за- гадчык Арггрупы па стварэнні Дзяржмузея БССР, у 1967—1969 гг. — яго дырэк- тар. Выкладаў музеязнаўчыя дысцыпліны на гістарычных факультэтах БДУ і Мінскага педінстытута імя М. Горкага. Заслужаны работнік культуры БССР.

^[17] Шкляраў Федар Рыгоравіч (1925—1988) нарадзіўся ў Ветцы, паходзіў з сям’і старавераў, працаваў у мясцовым клубе мастаком-афарміцелем. На працягу 1950—70-х гг. сабраў гісторыка-мастацкую калекцыю, на аснове якой у 1978 г. быў адкрыты Веткаўскі музей народнай творчасці. Спачатку 8н займаў паса- ду грамадскага дырэктара музея, а пасля таго, як Веткаўскі музей набыў статус дзяржаўнага, узначальваў яго на прафесійнай аснове.

^[18] Маштабы гэтага праекта асабліва ўражваюць на фоне галечы і разрухі першых пасляваенных гадоў. На думку аўтараў праекта, акрамя навуковага і адміністрацыйна-тэхнічнага персаналу музей павінен быў мець уласныя ка- мендатуру, сакрэтную частку, ваенізаваную ахову і, нарэшце, уласную гаспадар- ку. З 1948 г. пачаліся скарачэнні штатаў, прычым першымі ахвярамі станавіліся супрацоўнікі, якія знаходзіліся на акупіраванай тэрыторыі альбо рэпрэсіра- ваныя органамі дзяржбяспекі.

^[19] Лавецкі Пётр Спірыдонавіч (1917—2003) — музейны дзеяч. Нарадзіўся ў Жлобіне, пасля заканчэння сярэдняй школы вучыўся ў Мінскім педагагічным інстытуце. З лістапада 1942 г. — радавы, намеснік камандзіра па разведцы, на­чальна штаба партызанскага атрада «Буравеснік» Мінскай вобласці, член Мін- скага падпольнага райкама ЛКСМБ. Са жніўня 1944 г. па пуцёўцы Беларуска­га штаба партызанскага руху на працы ў Белдзяржмузеі гісторыі Вялікай Айчыннай вайны. Займаў пасады загадчыка аддзела, намесніка дырэктара па навуковай рабоце, дырэктара (1968—1982), з 1982 г. на пенсіі. Заслужаны работнік культуры БССР.

^[20] Скансэн (літаральна: востраў акопаў, тэрыторыя, на якой захаваліся рэшткі фартыфікацыйных збудаванняў) — назва першага музея пад адкрытым небам, заснаванага А. Хазеліусам у 1891 г. у Стакгольме на востраве Дзюргардэн.

^[21] Новая музеялогія — новы напрамак у развіцці музейнай тэорыі і практыкі, а таксама міжнародны рух, звязаны з пошукамі шляхоў абнаўлення і дэмакратыза- цыі музеяў, пераасэнсавання іх ролі ў сучасным грамадстве. Ідэі новай музеялогіі абапіраюцца на вынікі эксперыментаў новых музейных устаноў — экамузеяў, якія ўзніклі ў Францыі на пачатку 1970-х гг. Тэарэтычнае абгрунтаванне экамузея было ўпершыню зроблена Ж. А. Рыўерам, які выкарыстаў скандынаўскую мадэль музея пад адкрытым небам з адным адрозненнем — будынкі павінны былі заставацца ў іх арыгінальным кантэксце, без перасоўвання ў спецыяльна адведзенае месца.

ТЕМА 1. МУЗЕЕВЕДЕНИЕ КАК НАУЧНАЯ ДИСЦИПЛИНА.

1.  Музееведение как междисциплинарная наука.

2. Объект, предмет и методы музееведения.

3. Исторические, теоретические, источниковедческие и прикладные составляющие музееведения.

 

1. Во второй половине ХХ в. мир вступил в полосу «музейного бума», характеризующегося музеефикацией памятников истории и культуры, природных объектов, созданием новых видов музеев, поиском новых форм работы с посетителями. Современный музей представляет собой своеоб­разную минимодель мира, которая помогает человеку ориентироваться в реальном мире. В начале ХХ1 столетия роль музея в образовании и воспи­тании человека становится все более значимой. Изучением вышеперечис­ленных аспектов деятельности музея занимается музееведение.

Музееведение – формирующаяся научная дисциплина, изучающая специфическое музейное отношение человека к действительности и фено­мен музея, порожденный этим отношением; исследующая процессы со­хранения и трансляции социально значимой информации посредством му­зейных предметов, а также развитие музейной деятельности и основные ее направления.

Хотя музей как социальный феномен имеет древнюю историю, но теоретическое осмысление музеев и их деятельности – явление достаточно позднее. Начало формирования представлений о музейной деятельности как специфической области человеческой культуры относится ко времени Ренессанса. Только в конце XIX в. появился термин «музеология» («museologie» (нем.), «museology» (англ.); в русском языке более привычен термин «музееведение»). С 1877 г. в Германии в Дрездене издавался журнал «Zeitschrift für Museologie und Antiquitätenkunde» («Журнал музеологии и антиквароведения»), в котором в 1883 г. появилась статья «Музеология как наука», впервые обозначившая исследовательский и общественный потенциал новой науки.

Проблемы формирования новой научной дисциплины активно обсуждались в ХХ в. в межвоенный период. Музейная общественность высказывалась за выделение музееведения из состава других гуманитарных и естественнонаучных дисциплин, активизацию подготовки собственно музейных кадров. После второй мировой войны в рамках ООН и входящих в нее организаций делаются попытки объединить силы всех заинтересованных в этом деле сторон. В 1946 г. в Париже делегаты из 14 стран, а также ООН, ЮНЕСКО, Международного бюро музеев создают Международный совет музеев (International council of museums, сокращенно – ICOM), сыгравший важнейшую роль в самоидентификации музееведения как самостоятельной дисциплины.

Тем не менее, единого мнения о дисциплине и ее характере в мировом и отечественном музееведении так и не сложилось. Одни исследователи (И. Неуступны, Ж.А. Ривьер) вообще не считают музееведение наукой, утверждая, что у нее нет своего предмета, структуры, методов. Сторонники этого подхода (можно обозначить его как «нигилистский» за отрицание у музееведения статуса научной дисциплины) ограничивают музееведение изучением истории музеев и их роли в обществе.

Сторонники культурологического подхода (К. Шрайнер, И. Ян, Т. Шола и др.) не признают за музееведением статуса самостоятельной дисциплины, считая ее частью дисциплин, занятых изучением и сохранением всемирного наследия. Т. Шола даже предлагал вместо терминов «музееведение», «музеология» использовать термин «heritology» (изучение наследия), а музеологию считать ее подразделением. На первое место выходят функции музея по комплектованию фондов (тезаврирование) и сохранению ценностей, понимаемые достаточно широко: от сохранения самих предметов до хранения достижений мировой культуры в индивидуальной человеческой памяти путем создания воображаемых музеев. В рамках культурологического подхода сложились различные концепции музеев: концепция «воображаемого музея» А. Манро; концепция «музея-форума» А. Хантона, П. ван Менша, М. ван Прат, Д.Ф. Камерон; концепция «музея без границ» Г. фон дер Остена и Г. Боргера.

Институциональный подход (Й. Бенеш, В. Винтер, Т. Силянова-Но­викова, Э. Хьюнс и др.) – музееведение считается наукой, предмет которой – музей как социальный институт. При таком подходе упор делается на изучение общественных функций музея как хранителя и транслятора социально значимой информации.

Сторонники предметного подхода З. Бруна, Х. Векс, А. Грегорова, Р. Ланг, З. Странский, Т. Хетеш, Д. Шульц, В. Энненбах предметом музееведения считают феномен музейного предмета как вещи определенной ценности, а также изучение причин, порождающих музей. Главная задача музееведения – выявление критериев музеальности предметов, для решения проблем их отбора, хранения и репрезентации.

Учитывая различия подходов к определению музееведения, неудивительно, что четко определить его статус достаточно сложно. Прикладное музееведение вполне может претендовать на статус самостоятельной дисциплины, ведь решаемые им задачи не решаются другими науками. В то же время музееведческие навыки необходимы специалистам гуманитарных и естественнонаучных дисциплин, поскольку они ведут исследования на базе музеев, работают с музейными предметами как с источниками. Это позволяет относить музееведение к дисциплинам специальным. Есть разделы музееведения, которые могут претендовать на статус вспомогательных дисциплин (музейное источниковедение, музейное документоведение и т.д.).

В практической работе, а также при определении дисциплины «Музееведение, музеология» в учебной литературе чаще всего применяется комплексный подход, сочетающий принципы и достижения вышеназванных подходов и концепций.

В соответствии с этим подходом А.М. Разгон определял музееведение как общественную науку, которая изучает:

а) процессы сохранения социально значимой информации;

б) познание и передачу знаний и эмоций посредством музейных предметов;

в) музейное дело, музей как социальный институт, его социальные функции и формы их реализации в различных социальных, экономических, политических и культурных условиях.

2. Объектом музееведения выступает музей и музейное дело как обще­ственное явление во всех своих проявлениях. Предметом музееведения является изучение закономерностей, свя­занных с процессами накопления, сохранения и трансляции социальной информации посредством музейных объектов, с исследованием вопросов возникновения, развития и общественного функционирования музея.

Музееведение использует разнообразные методы, применяемые есте­ственными и гуманитарными науками, в том числе сравнительный анализ, типологизацию, рентгенографию, спектрографию, химический анализ (в консервации и реставрации) и эксперимент (в экспозиции), а также социо­логические методы (в процессе изучения музейной аудитории).

Музееведение входит в разряд междисциплинарных наук. Оно свя­зано как с общественными, так и естественнонаучными дисциплинами. Причем, больше общности с теми науками, которыми определяется про­филь музея.

3. Музееведение как научная дисциплина имеет свою структуру. Выделяют общее (занимается вопросами, имеющими отношение к деятельности музеев всех профилей и типов) и специальное (прикладное) музееведение (занимается вопросами, имеющими отношение к деятельности музеев отдельных профилей, а также специфическими вопросами, не относящимися к исследовательской сфере профильных дисциплин).  

К общему музееведению относятся:

1) история и историография исследуют процесс зарождения музеев, их функционирование в различных исторических условиях, формирование музейной сети и организацию музейного дела;

2) теория музееведения включает общую теорию, теорию научно­фондовой работы, теорию документирования и теорию коммуникации;

3) музейное источниковедение занимается исследованием музейных предметов с точки зрения исторической науки (методами, характерными для источниковедения);

4) музеография осуществляет описание музеев, их собраний и кол­лекций, что находит отражение в справочниках, каталогах, путеводителях;

В зарубежной литературе под музеографией понимают музейную практику, в отличие от музейной теории – музеологии;

        5. Методика музейного дела – методика экспозиционной работы, организация и управление – музейный менеджмент, музейная социология, музейная техника и т.д.; 

        6) Музейная информатика.

        7) Музейная педагогика, психология и социология занимаются ис­следованием закономерностей, принципов, методов работы музея со своей аудиторией.

Прикладное музееведение включает научную методику музейного дела (разрабатывает принципы построения экспозиций, хранения музей­ных фондов, экскурсионной работы); технику музейной работы (изучает технику проектирования музейных зданий, экспонирования различных му­зейных предметов, исследования физического состояния музейных мате­риалов. Основными понятиями музееведения как науки являются:

Музейное дело – вид общественной деятельности, включающий комплектование, учет, хранение, охрану, изучение и использование культурного наследия и осмысление этих процессов; музейную политику (музейное законодательство, музейное строительство – создание музеев и музейной сети, организация управления музеями – музейный менеджмент, подготовка, переподготовка и повышение квалификации музейных работников и создание соответствующих учреждений); музейную практику (научно-фондовая, научно-просветительская, рекреационная, экспозиционная, научно-исследовательская и издательская работа); музееведение как науку.

Музей – «постоянно действующее, некоммерческое учреждение, призванное служить обществу и способствовать его развитию, доступное широкой публике, занимающееся исследованием, приобретением, хранением, популяризацией и экспонированием материальных свидетельств о человеке и его среде обитания в целях изучения, образования и удовлетворения духовных потребностей».

Музейная сеть – исторически сложившаяся совокупность музеев, действующая на определенной территории. Имеет два употребления: музейная сеть определенной страны, региона независимо от их профиля (музейная сеть СССР, музейная сеть РБ и т.п.) или совокупность музеев определенного профиля (сеть исторических музеев, сеть технических музеев и т.п.).

Музейное собрание – научно организованная совокупность музейных предметов, научно-вспомогательных материалов и средств научной информации, обеспечения, хранящихся в музее. В состав собрания входят фонды музея (основной, обменный, дублетный, научно-вспомогательный), библиотека и архив музея. В более узком смысле – совокупность музейных коллекций.

 

ТЕМА 2. ИСТОРИОГРАФИЯ МУЗЕЕВЕДЕНИЯ

(2 часа – лекция) .

1. Научная литература по музеям и музееведению. Монографии.

2. Издания учебного характера.

3. Сборники статей советских и современных российских авторов. Периодические издания.

4. Научная и учебная литература по музееведению в Республике Беларусь.

1. Становление и развитие музеологического знания получило отраже­ние в учебной, научной, справочной и периодической литературе. Можно отметить фундаментальные монографии 60–70-х гг. ХХ в. Среди них работы А. И. Михайловской «Музейная экспозиция (организация и техника)» (1964) и Р. Р. Кликса «Художественное про­ектирование экспозиции» (1978). Эти работы содержат актуальную информацию об основных этапах проектирования экспозиции, правилах и приемах экспонирования.

Среди современных монографий следует отметить книгу Т. П. Полякова «Как де­лать музей? (о методах проектирования музейной экспозиции)» (1997), а также коллективный труд «Музейное дело России» (2003), подготовлен­ный под редакцией М.Е. Каулен.

2. Отдельную группу современной литературы по музеологии и музей­ному делу составляют издания учебного характера. Среди них следует отметить учебное пособие для вузов «Музееведение. Музеи исторического профиля», составленное под редакцией К. Г. Левыкина и В. Хербста (1988), учебное пособие по музейной педагогике М. Ю. Юхневич «Я поведу тебя в музей» (2001), учебник Т. Ю. Юреневой «Музееведение» (2007), пособие для вузов С. И. Сотниковой «Музеология» (2004), учеб­ное пособие Л. М. Шляхтиной «Основы музейного дела. Теория и практи­ка» (2005), учебное пособие «Основы музееведения», изданное под редакцией Э. А. Шулеповой (2009). Все перечисленные издания носят универсальный характер и включают разделы, характеризующие музееве­дение как область научного знания, музей как социокультурный институт, историю музейного дела в России и за рубежом, основные направления и формы музейной деятельности.

В 2007 г. вышло принципиально новое учебное пособие Л.Я. Ноль «Информационные технологии в деятельности музея». Потребность в этом издании была вызвана появлением мультимедиа, широким внедрени­ем телекоммуникационных средств, что коренным образом отразилось на роли и месте информационных технологий в музее.

3. В связи с возросшим интересом к музейному делу в нашей стране в 60–80-е гг. XX в. вышло большое количество научных публикаций. Как правило, та­кого рода издания представляли собой сборники статей, среди которых можно отметить «Музееведение. Искусство музейной экспозиции и техни­ческое оснащение музеев» (1985), «Музееведение. Из истории охраны и использования культурного наследия в РСФСР» (1987) и другие.

В последние годы тематика публикаций по музееведению значительно расширилась и включает не только общетеоретические проблемы, вопросы экспозиционной и фондовой работы, но и маркетинговую и рекламную по­литику музеев, взаимосвязь музеев с туристическим бизнесом, внедрение новейших информационных технологий в музейное дело. Среди сборни­ков статей можно выделить следующие: «На пути к музею XXI века. Ре­гиональные проблемы развития музейного дела» (1991), «Музейная экспозиция: Теория и практика» (1997), «Музей и современные техно­логии» (2006) и другие.

На современном этапе наиболее полным справочным изданием по различным направлениям отечественного музееведения и теоретическим проблемам музейного дела по праву считается Российская музейная эн­циклопедия (2001), включившая около 1500 статей по теории музей­ного дела, о музейных учреждениях и деятелях.

Периодические издания по проблемам музееведения начали впервые публиковаться в советское время. В 1931–1991 гг. выходил ежемесячный иллюстрированный общественно-политический и научно-методический журнал «Советский музей» Министерства культуры СССР и АН СССР. В

1993 г. журнал был переименован в «Мир музея». В начале XXI в. журнал «Мир музея» - единственное авторитетное профессиональное издание, целенаправленно освещающее все стороны музейной жизни России.

    4. Научные сборники Института культуры Беларуси:

 «Музеі Беларусі: Праблемы. Перспектывы. Інавацыі: Экспазіцыйна-выставачная дзейнасць» (2012 г.);

«Музейны сшытак. Музейна-педагагічная праграма: ад стварэння да рэалізацыі» (2012 г.).

Школьное музееведение:

Школьный музей / сост. О.Л. Залуцкая, Н.Е. Луйгас. – Минск: «Красико-Принт», 2007.

Прокопович И.М. И край родной откроет тайны: система школь­ного краеведения. Минск, 2006.

Корзюк, А.А. Арганізацыя краязнаўчай работы пры вывучэнні гісторый Беларусі ў сярэдняй школе: дапаможнік для педагогаў устаноў агульнай сярэдняй адукацыі / А. А. Корзюк. – Мазыр: Белы Вецер, 2015.   

Научные труды, монографии:

Гужалоўскі, А.А. Нараджэнне беларускага музея. — Мн.: НАРБ, 2001.

Гужалоўскі, А.А. Музеі Беларусі (1918—1941 гг.).— Мн.: НАРБ, 2002.

Гужалоўскі, А.А. Музеі Беларусі (1941—1991 гг.). — Мн.: НАРБ, 2004.

Учебная литература:

Гужалоўскі, А.А. Гісторыя музейнай справы Беларусі: вуч.-метад. дапам. – Мінск: БДУ, 2012. – 303 с.

Гістарычнае краязнаўства Беларусі: вучэбна-метадычны дапаможнік / І.І. Багдановіч, А.А. Корзюк [і інш.]; пад рэд. А.А. Корзюка. – Гродна: ЮрСаПринт, 2014.

Гужаловский, А.А., Грицкевич, В.П. История музеев мира: учебное пособие. – Мн.: БГУ, 2003.

Гужалоўскі, А.А., Барэйшык Л.У. Музеі замежных краін: вучэб. дапаможнік: у 2 ч. – Ч. 1.— Мн.: БДУ, 2004. – Ч. 2. — Мн.: БДУ, 2008.

Гісторыя музейнай справы Беларусі: вучэбны дапаможнік. — Мн.: БДУ, 2012. — 303 с.