Гиперплазиясы (Эс). М - митохондрий х 30000
Поможем в ✍️ написании учебной работы
Поможем с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой

(Д.С. Саркисов, В. В. Втюрин бойынша)

2. Органоидішілік регенерация. Жасуша ішіндегі көптеген орга-неллаларға тән үрдіс. Кез-келген себептерден дамыған гипоксия жағдайында митохондрий кристалары жойылып қүрылымсызда-нады. Бүл қүрылымдар патогендік өсерлер тоқтаған соң жаңарып қайта калпына келеді.

3. Молекулалар регенерациясы (молекулалардың жаңаруы). Бүл үрдісті көбінесе биохимиктер, генетиктер зертгейді. Кейінгі кезде ДНҚ репарациясьша көңіл бөлінуде. ДНҚ-ньщ зақымдалған жерлері, ферменттер арқылы тазаланып, сол жерге қажетті нуклеотидтер тізбеіі "тігіледі". Осылайша, мысалы хромаЗомалар бүтіндііін, яғни жасуша тіршілігін, қайта калыптастыруға мүмкіндік бар.

Сонымен жасушалық (митоз және амитоз жолымен бөлініп көбеюі) және жасушаішілік регенерацияларды ажырату керек (Д. С. Саркисов). Көбінесе бүл екі үрдіс қатар жүреді, бірақ жеке ағзаларда олардың ара-қатынасы бірдей емес, регенерация ерекшеліктеріне қарап ағзаларды бірнеше топтарга бөлуге болады.


Ағзаның кейбіреуінде (сүйекте, эпидермисте, қан жасау жүйесінде жене т. б.) регенерация тек қана жасушалардың бөлініп көбеюі арқылы жүреді. Оларды лабильдік (түрақсыз) жасушалар деп атайды. Лабильдік жасушалар өте жоғары регенерация қабілетіне ие. Бүл физиологиялық регенерация үшін тән қүбылыс. Басқа бір агзаларда (бауырда, бүйректерде, эндоіфиндік бездерде, өкпеде және т.б.) жасушалық жөне жасушаішілік регенерация қатар жүреді. Аталган ағзалар жасушалары қалыпты жагдайда бөлінбейді, үзақ өмір сүреді, сондықтан стабильді (түрақты) жасушалар деп атала-ды. Бірақ өртүрлі зақымдану нәтижесінде түрақты жасушалар ми­тоз жолымен бөлініп (гиперплазия) жене жасушаішілік регенера­ция нәтижесінде көлемін үлкейтіп (гипертрофия), агза қызметін қайта қалпына келтіре алады. Мысалы, жарақатқа немесе ісікке байланысты бауырдың бір бөлігін кесіп алып тастаганда ол өз мас-сасын тез арада қайта толтыра алады.

Миокардта негізінен жасушаішілік регенерация дамыса, мидың ганглиоздық жасушалары тек қана жасушаішілік регенерация ар-қылы қайта жаңарады. Сондықтан нейрондар, кардиомиоциттер, қаңқа бүлшықеттері перманенттік (бөлінбейтін) жасушалар қата-рына жатады. Демек, жогары сатыдағы организмдерде регенера­ция үрдісі жогалып кетпеген, тек оның басқа түрде өтетіндігі, тіпті ербір ағза, күрылымдық-қызметтік ерекшеліктеріне қарап, реге-нерацияның әртүрлі болатындыгы анықталуда.

Регенерация үрдісінің морфогенезі: пролиферация (көбею) және дифференциация (жетілу) кезендерін қамтиды. Бірінші кезенде жас, елі толық жетілмеген жасушалар саны көбейеді, ал екінші кезенде олар белгілі бір бағытта жетіліп, сол жердегі жасушалардың орнын басады.

Регенерация көбінесе қабыну үрдісімен байланысты болган-дықтан, оның толық аяқталуы үшін жасушалар арасындагы қарым-қатынастардың, есіресе өсу факторларының орны ерекше. Реге­нерация нәтижесінде жасушалар саньшың кобеюі белгілі мөлшер-ге дейін гана жетеді де, одан соң пролиферация тоқтайды. Бүл үрдістің бірден-бір себебі жаңа пайда болган жасушалардың бір-бірімен түйісуі нөтижесінде дамитын "түйісу (контакт) ингибици-ясы" феномені. Қабыну аймағында пайда болган дәнекер тін элементтері (коллаген, глюкозамингликандар, фибронектин және т.б.) жасушасыртылық (экстрацеллюлярлык) матриксін түзеді. Бүл үрдіс макрофагтар мен фибробластар арасындагы езара қарым-қатынаспен аньщталады. Осы жерде артық мөлшерде пайда болг­ан коллаген талшықтарын макрофагтар ьщыратып жояды. Соны­мен қатар, макрофагтар медиаторлары — монокиндер лимфоцит-




180


Ж.Ахметов. Патологаялық анатомия


7 белім. Регенерация





181


 


терді белсендіреді, олар өз кезегінде фибробластардың өсу факто­рны бөліп шығарады, коллаген түзілуін күшейтеді. Фибробласттар бөліп шығаратын фиброкиндер макрофагтарға екі жақты эсер етеді: алғашқыда макрофагтардың өсу факторын бөліп шығарып, олар-дың қабыйу аймағында көбеюіне ықпал жасаса, соңында макро-фагтардың миграциясын тежейтін фактор бөліп шығарады.

Регенерацияның соңғы, аяқталу кезеңінде паренхима мен стро-ма арасындағы қарым-қатынастың маңызы зор. Жасушалар айна-ласындағы заттың (перицеллюлярлы матрикстің) пайда болуында фибронектиннің (жоғары молекулалы гликопротеидтің) орны ерек-ше. Оны фибробласттар, макрофагтар, лимфоциттер бөліп шыға-рып, эпителий регенерациясына жан-жақты эсер етеді. Өз кезегінде эпителий жасушалары коллагенеза ферментін бөлу арқылы дәне-кер тін пайда болуын реттеп отырады. Осылайша жасушалардың өзара әсерлесуі нәтижесінде регенерация үрдісі толық аяқталады.

7-кесте Ағзалардың регенерация түріне қарай жіктелуі

( Д . С Саркисов бойынша)

 

Жасушалық Жасушалық және Жасушаішілік
регенерация жасушаішілік регенерация регенерации
Сүйектер Бауыр 1. Көбінесе миокардта
Эпидермис Бүйрек 2. Орталық нерв
Асқазан-ішек Өкпе жүйесінің тек қана
Тыныс және несеп Бірыңғай салалы ганглиоздық
шыгару жолдарының және қаңқа жасушаларында
шырышты қабығы бүлшықеттері  
Эндотелий Вегетативтік нерв  
Мезотелий жүйесі  
Болбыр дәнекер тін Үйқы безі  
Қан жасау жүйесі Ішкі секреция жүйесі  

7.1. ЖЕКЕ АҒЗАЛАРДЫҢ РЕГЕНЕРАЦИЯСЫ

Дәнекер тін регенерациясы сол жарақаттанған жердегі жас ме­зенхима жасушаларының, фибробластардың және майда қан та-мырларының синхронды кобеюінен басталады. Жаңа пайда болғ-ан тін жара үстінде бүртіктеніп түрғандықтан грануляциялық (granulum — түйіршік) тін деп аталады. Микроскоппен қарағанда


көптеген капиллярларды, олардың арасында жиналған лейкоцит, фибробласт, моноцит, лимфоцит, лаброцит жасушаларын көреміз (53-сурет). Бүл жерде фибробласт жасушаларының саны бірте-бірте көбейіп, олар тропоколлаген, талшықтарын және глюкозамингли-кандар түзеді. Осы өзгерістер нөтижесінде өуелі аргирофилді, кейін коллагенді талшықтар пайда болады. Ал қан арқылы келген (гематогендік) элементтер мен капиллярлардың саны, дәнекер тін мөлшері көбейген сайын азая береді. Бара-бара гpaнyляцияLFIЫқ тін жетілген (қатайған) талшықты дәнекер тінге айналады (54-сурет).

Қабыну үрдісі үзаққа созылған жағдайда фибробластар белсенділігі өте артып кетіп бір-біріне біріккен, гиалинозданған, қатгы дэнекер тін ошағы — келлоидты тыртықтар — пайда болады.


54- сурет . Жас грануляциялық тін


Суйек тінінің регенерациясы. Тері бүтіндігі бүзылмағанда және сүйек сынықтары өз орнына салынып, берік бекітілген жағдайда (жабық сынықтар) сынықтық бірінші реттік бітуі байқалады. Бірінші күндері сынган сүйек айналасына қан қүйылады, қан та-мырлары қанмен толып олардың арасында нейтрофилдер мен мак­рофагтар пайда болады. Грануляциялық тін түзіледі. 2-3 күндері фибробласт және хондробласт жасушалары көбейеді. Пролифера­ция нәтижесінде сынықтар арасын периост және эндост жасуша­лары толтырады. Осы жерде 10-шы күндерден бастап аралық








182


Ж.Ахметов. Патологиялық анатомия


7 белім. Регенерация





183


 


[Г~7

f               Г" ШЩ

 

55- сурет .



Жетілген

грануляциялық



Тін

сүйектік шор, 2—3 аптада сүйек пластинкалары түзіліп сүйек толық бітеді (Лаврищева Г. И., Дубров Э. Я., 1965). Жалпы сынықтың біту мерзімі жасқа да байланысты. Сынған сүйек шеттері қимыл-дап түрғанда айналадағы қан тамырларды, жүмсақ тіндерді жа-рақаттап, қан қүйылады. Осы жерде мезенхима және қан элементтері, периост және эндост қабаттарында жайғасқан осте­област жасушалары кобейе бастайды. Соның нәтижесінде сүйек сынығын біріктіретін суйектік-фиброздық-шеміршектік шор қалып-тасады. Бүл үрдіс суйектің алгашқы уақытша шорланып бітуі деп аталады. Кейінірек осы жердегі шеміршек тіні талшықты сүйек тінімен алмасады, оған кальций түздары шөгіп, сынған сүйекгер арасында нагыз сүйектік шор пайда болады. Бүл сүйектің соңгы шорланып бітуі. Ал осы жерде артық пайда болған сүйекті остеок­ласт жасушалары бірте-бірте сүйылтып, ьщыратып жібереді. Жаңа пайда болған сүйек пластинкаларында, остеондарда реттілік бол-майды. Сүйек архитектоникасьшың толық қайта қалыптасуы осы сүйекке түсетін ауырлық күшіне, оның қимыл-әрекет үрдісіне белсенді қатынасына тікелей байланысты.

Кейбір жағдайларда сүйектену үрдісі ақырына дейін бармай, ол дәнекер не шеміршекті тін түзілу сатысында қалып қояды. Соның нәтижесінде сынық бітпей, ол жер қимылдап түрады, яғни «жалған буын» пайда болады.

Егер сүйек сынған жерге инфекция түссе (ашық сынық) реге­нерация үрдісі әдеттегідей жүре алмайды. Сүйек сынықтары ара­сында іріңді экссудат пайда болып, сүйектің кейбір бөліктері не-крозданып, секвестерге айналады. Секвестер төңірегіңде грануля-циялық тіннен түзілген қорап пайда болып, сол жерден сыртқы


ірің үздіксіз бөлініп түрады. Осыған байланысты регенерация үрдісі тек қана үзаққа созылмай кейде ауру организм көп белок жогал-тып, мысалы созылмалы остеомиелит ауруында, кахексия жағдай-ында өледі.

Шеміршек тіннің регенерациясы жарақат алған жердегі камби-алды жасушалардың - хондробластардың көбеюіне байланысты. Осы жасушалар жетіліп, кейін шеміршек тініне айналады. Егер жарақат көлемі үлкен болса, онда шеміршек тіннің орнында дәне-кер тіннен түзілген тыртық пайда болады.

Бүлшықет регенерациясы

Бірыңгай салалы бүлшықет, жарақат жеңіл болса сол жердегі зақымданбаған бірыңғай салалы бүлшықет жасушалары санының көбеюі нәтижесінде оз қалпына келеді. Сонымен қатар бірыңғай салалы бүлшықет жасушаларында кездесетін жасушаішілік қүры-лымдар гиперплазиясымен жасушаның жалпы гипертрофиясын да регенерация қүбылыстарына жатқызуга болады. Бүл өзгерістер кейбір ішкі ағзалар (өт қалтасы, ішек, жатыр) үшін тән. Регенера-циялық гипертрофиямен бір қатарда митоз үрдістері байқалады. Бүл бірыңгай салалы бүлшықет тінінде жасушалық және жасушаішілік регенерация қатар жүреді деген сөз. Бірақ та ауқым-ды зақымдану ошақтары көбінесе дөнекер тінмен алмасады.

Көлденең жолақты булшықеттер регенерациясы екі жолмен жүреді. Бірінші, жарақатганған жерде миосимпластардың - бүлшы-қет бүртіктерінің түзілуі арқылы — миосаттелит жасушаларынан пайда болады. Олар болініп көбейіп 3-4 тәулікте көптеген миобла-стар және миосимпластарга айналады. 7-ші тәулікте миосимплас-тардан бүлшықет түтікшелері түзеледі, кейін олар жетілген бүлшы-қет, талшықтарына айналады. Көлденең жолақты бүлшықет реге-нерациясының екінші даму көзі жарақаттанған аймақта сақталып қалған ядро мен цитоплазма қалдықтарынан түзілген миобластар болып есептелінеді. Жарақаттанған жерді үнталған бүлшықетпен алмастырғанда регенерация үрдісі толық болатыны мәлім. Деген-мен де, көлденең жолақты бүлшықет регенерациясы өте шектел-ген аймақта, көбінесе эксперимент жағдайында көрінетін, сирек қүбылыс. Көбінесе регенерация үрдісі зақымданған бүлшықет тінінің дәнекер тінмен алмасуымен аяқталады.

Журек булшықеттерінің регенерациясы. Жүректің инфарктқа үшыраған жерлері бүтіндей дәнекер тінмен алмасып, ол жер тыр-тықтанып бітеді. Ал жүрек кызметі қалган кардиомиоциттердің ги-пертрофиясы, ультрақүрылымдарьшьщ гиперплазиясы нәтижесінде




184


Ж.Ахметов. Патологиялық анатомия


7 бөлім. Регенерация





185


 


жүзеге асады, яғни кардиомиоциттер саны орнына қайтып келмейді. Өте сирек жағдайларда ғана кардиомиоциттерде митоз қүбылысы байқалады.

Қан тамырларының регенерациясы

Қан тамырларының эндотелий қабаты қалыпты жағдайда үздіксіз жаңарып түрады. Эндотелийдің жарақаттанған жері әуелі тромбоциттермен қапталады, кейін ол жерді бөлініп көбейген эн­дотелий жасушалары басады. Бүл физиологиялық регенерацияның көрінісі. Тамырдың орта жөне сыртқы қабаттары жарақаттанғанда тамыр ішінде тромб пайда болып, ал регенерация үрдісі негізінен айналадағы майда қан тамырларының эндотелий жасушалары есебінен жүреді. Олар көп бағытта дами алады. Олар көбінесе ан-гиобласт жасушаларына айналады. Ангиобластар созылып, бір-бірімен жалғасып түтікшелер түзеді, осы саңылау арқылы қан жүре бастайды. Бүл түтікшелер әуелі капиллярлар қызметін атқарып, қан қысымы өсерінде басқа майда қан тамырларына (артериола, венула) айнала алады.

Қан элементтерінің регенерациясы

Қан элементгерінің регенерациясы осы жасушалар үшіп жалпы болып саналатьш багандық (стволовые) жасушалар есебінен жүреді. Туылғаннан соң, негізі қан жасау агзасы сүйек майы болып есептеледі. Сүйек майында багандық жасушалардың барлық түрлері бар. Қалыпты жагдайда қан элементтері белгілі бір мерзімнен кейін (мысалы, эритроцитгер 100-120 күн, лейкоциттер 8—10 күн) жойы-льш жаңарып отырады (физиологиялық регенерация).

Репарациялық регенерация қан жогалтуга байланысты дамиды. Адам қансырағанда қан плазмасы тіндік сүйықтық есебінен өз көлемін тез толықтыра алады. Ал қан элементтері негізінен сүйек майында пайда болып, әуелі қан пластинкалары, кейін лейкоцит­тер, ең соңында эритроциттер мөлшері қалпына келеді.

Жас өспірімдерде қаң жасап шығару барлық сүйектерде бірдей жүрсе, ересек адамдарда ол тек жалпақ сүйектерде, үзын сүйектер эпифизінің жоғаргы бөлігінде қалады, ал сүйек өзегі маймен тола-ды. Адам қан жоғалтқанда осы сүйек майында регенерация үрдісі жанданады, бағандық жасушалардың бөлініп көбеюі және жетілуі нәтижесінде қан жасаушы жасушалар саны көбейеді, соның нәтижесінде сары сүйек майы миелоидтық тінге, қызыл сүйек май- ына айналады, ягни қан жасау алаңы кеңиді. Одан басқа да агза-ларда көкбауырда, лимфа бездерінде, дәнекер тінде кан жасап


шығару ошақтары (экстрамедулярлық ошақтар) пайда болады. Де-генмен физиологиялық және репарациялық регенерация арасын-да сапалық айырмашылык бар: жетілген қан элементтері тек қана багандық жасушалардан емес, пісіп жетіле бастаган жасушалардан тікелей пайда болуы мүмкін (мысалы, базофилді эритробластар-дын ортадағы бірнеше даму кезендерін тастап тікелей ретикуло-циттерге айналуы).

Нерв жүйесінің регенерациясы

Орталық нерв жүйесінің, нерв жасушаларының бөлініп көбею өте сирек кездесетін қүбылыс. Ми зақымданганда нерв жасушала­ры, глия, аралық тін бүтіндей жойылып, ыдырап, орнында сүйық-тықпен толган кисталар қалады. Ал зақымданган жасушалар қызметінің калыптасуы сау жасушалардың жасушаішілік ультра-қүрылымдарының гиперплазиясы арқылы, яғни жасушаішілік ре-парациялық регенерация жолымен жүзеге асады. Нерв жасушасы-ның регенерациясы нейронның тек ядросы және цитоплазмасы-мен гана шектеліп қалмай нерв үштары мен синапстарды да қам-тиды. Нерв үштарының гиперплазиясы әрі физиологиялық әрі репарациялық регенерация үшін тән қүбьшыс. Синапстардың жа-ңара алатындыгы, тіпті жаңадан пайда болатындыгы электронды микроскоптық зерттеулер нәтижесінде дәлелденген.

Вегетативтік нерв түйіндерінде регенерация үрдісі жасушаішілік ультрақүрьшымдардың гиперплазиясы, ішінара бөлініп көбейген жасушалар есебінен жүреді.

Шеткі нерв жуйесінің регенерациясы тек орталық кесінді тара-пынан ғана іске асады. Кесілген жердің төменгі жағындағы нерв талшықтары оның миелинді қабықшасы бүзылып, шванн қабы-гындагы жасушалар жәрдемімен ыдырайды. Нервтің орталық кесіндісі (аксоны) ескі нервті бойлап осе бастайды. Аксонның өсуі леммоциттердің (шванн жасушаларының) гиперплазиясымен және гипертрофиясымен қатар жүреді. Нерв қызметінің қалпына келуі үзақ созылатын, тек орталық және шеткі кесінділер бір-біріне өте жақын, 2-5 мм қашықтықта жатқанда гана іске асатын жағдай.

Егер орталық кесінді жолында кедергі пайда болса немесе нервтің шеткі бөлігі бүтіндей кесіліп тасталган жагдайда (ампута­ция) өсе бастаган нерв талшықтары сол жердегі жаңа пайда болган дөнекер тінге бойлай кіріп, түйінденіп қалады, мүны ампутация- лық неврома деп атайды. Клиникада фантомдық аурулардың (яғни, кесіп алынып тасталган аяқ-қолдың ауыру белгілерінің) пайда бо­луы осы патологиямен байланысты.






187

____________________________________ ЖЛхметов. Патологиялық анатомия

Эпителий регенерациясы

Эпителий тініңце регенерация мүмкіндігі өте жақсы дамыған. Жамылғы эпителий жасушалары камбиалдық қабаттың жасуша-лары есебінен көлемді жара беттерін де толық жаба алады. Бүл үрдісте эпителий астында жатқан түйіршікгі дөнекер тіннің маңы-зы зор. Осы екі тіннің жетілуі қатар (синхронды) жүріп отырғанда ғана регенерация толық өтеді (В. Г. Гаршин).

Көп қабатты эпителийдің мысалы, тері эгштелийінің, регене­рациясы негізгі (базалды) қабаттағы жасушалардың өсіп-көбеюі арқьілы жүреді. Аддымен бір қабатты эпителий пайда болып, ол жетіліп, көп қабатты эпителийге айналады.

Шырышты қабықтардың (асқазанның, ішекгің, куықтың жөне т.б.) жабынды эпителийінщ регенерациясы жара айналасыңцағы камбиалды эпителий жасушаларынан басталады. Олар алдымен көбейіп пайда болған дефекті толтырады, кейіншелік жетіліп сол жерге төн призмалық, жыбырлағыш, өтпелі және т.б. эпителийге айналады.

Жараның жазылуы

Тері тез жаңарып түратын ағзалар қатарына жатады. Бүл жер-де физиологиялық регенерация өте қарқынды түрде өтеді. Ал реперативтік регенерация тері жарақатында көрінеді. Тері жарақа-тының бітуі оның қаншалықты терең бойлауына байланысты бірнеше түрде өтеді (И. В. Давыдовский):

1. Эпителий ақауының тікелей бүтінделуі; 2) Қабыршық (струп) астында жазылуы; 3) Жараның бірінші реттік бітуі; 4) Жараның екінші реттік бітуі.

Эпителий ақауының тікелей бүтінделуі терінің немесе басқа шырышты қабықтардың өте беткей қабаттары сыдырылғанда ғана орын алатын қүбылыс. Бүл жағдайда ақауға жақын жатқан эпите­лий жасушалары сол бағытқа қарай созыла жайылып, бір-бірімен біршп, дефекті тольпымен жабады. Теріде жара пайда болғанда жарақат үлкен болмаса немесе операциядан кейін жара шеттері бір-бірімен тығыз беттестірілсе, осы жердегі үйыған қан жараны желімдеп тастайды. Кейінірек қан қүрамындағы лейкоциттер ферменттерінің өсерінен қан үйындылары, өлген тіндер ыдырай бастайды. Ыдырау өнімдері макрофагтар арқылы тазартылады. 2-3 күннен кейін-ақ жараньщ шеттерінде фибробластар өсіп көбейіп, бір-бірше қарай өсетін капиллярлар қалыптаса бастайды, 7-8 күннен кейін жараның беті эпителий тінімен қапталып жара бітеді. Мүны жараның біріншілік (таза) жазылуы деп атайды.


7 болім. Регенерация

Егер жара көлемі ауқымды болса, сол жердегі некроз нөтиже-сінде жөне инфекция түсіп, қабынуға байланысты жара шеттері бір-біріне жабыспай, іріндеп кетеді. Жараның толық тазаруы осы іріндену үрдісінің (жараның іріңдеп тазаруы) нәтижесі. Тек 5-6-шы күннен бастап қана жараньщ шеттеріңце түйіршікті (грануля-циялық) тін пайда болады.

Грануляциялық тін қүрамында жаңадан пайда болған майда қан тамырлары, капиллярлар олардың арасыңда фибробласт, лим­фоцит, макрофаг элементтері, лейкоциттер көрінеді. Грануляция-ның пісіп жетілуі барысында лейкоциттер саны азайып дәнекер тін элементтерінің арасалмагы асады. Фибриллогенез үрдісі нөтижесінде жергілікті тін қатайып бекиді. Жараның шетіндегі көбейе бастаған эпителий бірте-бірте оның бетін жабады (жара-ның эпителиленуі). Мүны жараньщ екіншілік (іріңдеп барып) жа­ зылуы дейді. Кейбір жағдайларда мысалы, тері күйгенде, эпители-лену үрдісі толық жүрмей жара орнында келлоидты тыртықтар қалады. Кейде үзақ уақыт бітпейтін кезек жара (трофикалық жара) пайда болады.

Жараның бетінде қатып, қүргап қалған қабыршықтың (струп) пайда болуы жараны инфекция түсуден сақтайды, ал регенерация сол қабыршақ астында жүреді. Жара эпителимен толық қапталғ-анда қабыршақ түседі.

7.2. ПАТОЛОГИЯЛЫҚ РЕГЕНЕРАЦИЯ

Патологиялық регенерация репаративті регенерацияньщ бүрма-ланған түрі. Сондықтан ол өр түрлі жағымсыз факторлар. әсерінде регенерация үрдісінің қалыпты барысының бүзылуымен сипатта-лады, ол баяулағанда жойылған тіннің орны толмайды (гипорегене- рация), ал шамадан тыс болғанда, керісінше артық тін пайда бола­ды (гиперрегенерация).

Гипорегенерацияның мысалы етіп аурудьщ өлсіздігі витамин-дердің жеткіліксіздігі, нервтік реттеудің бүзылуы немёсе жүрек кызметінің созылмалы нашарлауы нәтижесінде пайда болатын, үзақ уақыт бітпейтін жараларды алуға болады.

Гиперрегенерация кезінде терінің жарақаттанған жеріңде ре­генерация үрдісі өз мерзімінде тежелмей, сол жердегі тін шамадан тыс, ет төрізді ("жабайы ет") өсіп кетеді. Осылайша бүрмаланған регенерация түрлерін субституция — шала жаңару дейді.

Кейде регенерация үрдісінің бүзылуына байланысты диспла-зия, ісік алды үрдістер дамиды, бүны атипиялық регенерация не­месе дисрегенерацид (В.В. Серов, 1998) деп атайды.




188

Ж.Ахметов. Патологиялық анатомия

МЕТАПЛАЗИЯ

Метаплазия (грекше: metha — басқаша, plaseo — түземін) деп жетілген бір тіннің екінші бір жетілген тінге айналуын атайды. Ме­таплазия организмнің бейімделу реакцияларының немесе репара-циялық регенерациясының көрінісі есебінде көптеген патология-лық үрдістерде кездеседі. Қалыпты жағдайда метаплазия даму жағ-дайы (гистогенезі) біртекті тіндерге тән.

Метаплазияның морфологиялық негізінде жас жасушалардың көбеюі жөне олардың белгілі бір бағытта жетілуі жатады.

Метаплазия организмнің бейімделу үрдістерінің көрінісі ретіңце жасушалардың, тіндердің әр түрлі жағдайларға байланысты (вита-миңдер жеткіліксіздігі, гормондар немесе канцероген заттардың әсері) тіршілік мүмкіншілігін өзгертуі нәтижесінде дамиды. Әдет-те, метаплазияға созылмалы аурулар себеп болады. Созылмалы бронхит кезінде бронхтың цилиндрлі эпителиінің көпқабатгы эпи-телиге айналуы жиі кездеседі. Бронх эпителиінің метаплазиясы көбінесе вирустық инфекциялардан кейін дамиды. Егер көпқа-батты эпителий жетіліп, гистогенезі бойынша өзінен жоғары са-тыда түрған цилиндрлі эпителиге айналса, бүл үрдісті удемелі (прогрессивті) метаплазия — прозоплазия дейді. Егер де эпителий жасушасы өзіне тән тінді түзе алмаса мүны кері даму (регрессивті) метаплазиясы дейді. Мысалы: метаплазия нәтижесінде бауыр жа-сушаларынан өт жолдарының эпителиінің пайда болуы. Сүйек регенерациясы кезінде әуелі дәнекер тіннің, кейін шеміршек тіннің соңында сүйектің қалыптасуын репарациялық регенерация нәтижесінде дамыған метаплазия деуге болады.

Метаплазияның маңызы. Метаплазияга шалдыққан бронх эпителиі өзіне тән секрет бөліп шыгару, қорганыс қызметтерінен айрылады. Мүның нәтижесінде шылым шегушілер пневмониямен жиі ауырады. Метаплазия ошақтарынан қатерлі ісік даму мүмкіндігі бар. Өкпенің жалпақ жасушалы рагы осыған мысал бола алады.

8 бөлім. ІСІКТЕР

Ісік (бластома, неоплазма, тумор) деп соматикалық жасуша-лардың мутацияға байланысты тоқтаусыз және бақылаусыз көбейіп кетуі нәтижесінде пайда болатын патологиялық үрдісті атайды.

Ісіктер тек адамдарға ғана емес жануарлар дүниесінде, тіпті өсімдіктерде де кездеседі. Кейінгі кездердегі жүргізілген зерттеу-


8 бөлім. Ісіктер _______________________________________________________ 10^

лер, бізден миллион жылдар бүрын өмір сүрген динозаврларда да ісік болғанын көрсетті. Демек, ісік адамнан бүрын пайда болған патологиялық үрдіс.

Ісіктер қазіргі танда ауру адамдар өлімінің негізгі себебі ретінде жүрек-қан тамырлар ауруларынан кейінгі екінші орында түр. Адам-дардың өрбір бесінші немесе алтыншысы осы қатерлі ісіктен өледі екен. Сол үшін ісіктердің пайда болу себептерін, оның таралу жол-дарын, морфологиялық өзгешеліктерін білу және үйрену медици­на тәжірибесі үшін өте маңызды мәселе. Ісіктерді зерттеумен он­кология ғылымы шүғылданады.

Қатерлі ісіктердің ішінде ең көп кездесетіні рак. Өкпе рагы бойынша бірінші орында Шотландия түр. ТМД (Тәуелсіз мемле-кеттер достастығы) елдерінде бірінші орында асқазан рагы, Афри-када бауыр рагы, Индияда ауыз қуысының рагы, Өзбекстанда өңеш pari мен тері рагы көп кездеседі. Қазақстанның батыс аймақта-рында өңеш рагы (қылтамақ) жиі кездеседі. Дүниеде рак ең көп тараған ел Австрия болса, Португалияда бүл қатерлі ауру өте си-рек кездеседі.

Рактың аз не көп болуы сол елдің тек географиялық орнымен гана анықталмайды, ел түрғындарының түрмыс жағдайына, өдет-ғүрыптарына, тамақтану дағдыларына және басқа да себептерге байланысты. Қазіргі уақытта адамды қоршаған ортаның: ауаның, судың, жейтін тағамдардың химиялық тазалығына аса зор мән берілуде. Себебі ғылыми-техниісалық прогрестің нәтижесінде адам өмірі үшін қауіпті, тіпті кейбір рак тудырушы заттардың осы орта-да көптеп жиналғандыгы анықталып отыр. Рак негізінен жасы үлғайған адамдарды 60—70 жастан кейін кездесетін ауру. Кейінгі жылдары (2000 жылдан кейін) ракпен ауыратындардың жасаруы байқалуда.

8.1. ІСІКТЕРДЩ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ КӨРШІСТЕРІ МЕН ҚҮРЫЛЫСЫ

Ісік қай тіннің немесе ағзадан өсуіне байланысты оның сыр-тқы көрінісі әр түрлі. Ісік агза қуысына қарай немесе терінің сыр-тында полип тәрізді жіңішке сабаққа ілініп түрса, оны экзофитті өсу дейді. Егер ісік қуыс агзаның қабырғасына немесе басқа ағза-лардың ішіне қарай өссе, оны эндофитті өсу деп атайды. Ісік көбінесе үлкенді-кішілі түйін түрінде өседі, оның келемі қай жер-де өсуіне байланысты. Бас сүйегінің ішіндегі ісіктер көп үлкей-мей-ақ ауыр клиникалық өзгерістерге соқтырса, іш қуысындагы




191

1У0                                                  Ж.Лхметов. Патологиялық анатомия

ісіктер шексіз өсе беруі мүмкін. Мысалы, жатыр фибромиомасы-ның 70 килограмға дейін жеткені белгілі, ал аналық безде 129,5 килограмдық кистома табылған.

Айта кететін жәйт, тек адам өміріне қатерсіз ісіктер ғана осын-дай дәрежеге дейін өсуі мүмкін. Рак негізінен ақшыл түсті болса, саркоманың түсі балық етіне үқсас ақшыл-қызыл болады, ал май тінінің ісігі сары түске боялады.

Ісіктің жүмсақ немесе қатты болуы оның паренхимасы мен стромасының арақатынасьша байланысты. Ісік қүрамында парен­хима (үлпа) басым болса ол өдетте жүмсақ, ал стромасы (тіні) көп болса қатты болады. Барлық ісіктерді гистологиялық қүрылысы-на, клиникалық көріністеріне қарап қатерсіз, қатерлі, жергілікгі тінді бүзып өсуші ісіктер деп үш топқа бөледі.

8-кесте Қатерсіз және қатерлі ісіктердің сипаттамасы

 

1 Өсу ерекшеліктері 1 Қатерсіз ісіктер Қатерлі ісіктер
Өсу турі экспансиялық (ісік ше- карасы анық, айнала- сындағы іінді ығысты- рып өседі) инвазиялық (инфильт- ративті) (ісік шекарасы анық көрінбейді, айна- ласындағы тінге сіңіп |_______ еседі)_______
Өсу жшдамдыгы баяу тез
Тіндік атипизм болады 1        болады
| Жасушалық атипизм болмайды болады         |
Метастаздар болмайды жиі байқалады   |
Митоздық белсенділігі төмен өте жоғары, атипиялық митоздар көп
Өзі дамыган тінге  \ гистологиялық үқсастыеы жоғары өте темен, кейде мүлде ] үқсамайды
1 Қайталануы          1 өте сирек      1 жиі           1
ГОрганизмге әсері шамалы өте жаман, көбінесе интоксикация бел- гілері, кахексия дамиды

Қатерсіз ісіктер әдетте үзақ уақыт өседі жөне организмді аса қауіпті өзгерістерге үшыратпайды. Оларға негізінен тіндік апти-пизм тән. Тіңдік атипизмге ісік қүрамындағы паренхима мен строма арақатынастарының бүзылуы, строманы түзуші дәнекер талшық-


8 бәлім. Ісіктер

тарының, нерв талшықтарының әр түрлі жуандықта болуы немесе олардың түрлі бағытта ретсіз орналасуы, қан тамырларының «бір жерде көп, екінші жерде аз болуы және т. б. кіреді. Бірақ жасуша-лар түзілісінде өзгеріс болмайды. Қатерсіз ісіктер айналасындағы тінге бойламай, оларды ығыстыра (экспансиялық) өседі, олардың қүрылысы өзі дамыған ағзаның (тіннің) қүрылысына сәйкес бола­ды, яғни гомологиялық ісіктер қатарына жатады. Қатерсіз ісіктер метастаз бермейді, хирургиялық жолмен алып тастағанда кейбір сирек жағдайда болмаса қайта өспейді (рецидив бермейді). Қатерсіз ісіктер өте үлкейіп кеткенде ғана жанындағы ағзаларды басып ме-ханикалық түрғьщан эсер етеді және олардың қызметін бүзады. Сонымен қатар қатерсіз ісіктің қатерлі ісікке айналу мүмкіндігін (мсишгнизация) де естен шығармау керек.

Қатерлі ісіктерге жасушалық атипизм төн. Оларды түзуші жа-сушалар өзі өсіп шыққан ағза не тін жасушаларьшан өзгеше бо-лып гетерологиялық ісіктер қатарына жатады. Жасуша ядролары бояуларды жақсы сіндіріп (гиперхромия) микропрепаратта айқын көрінеді, ядрошықтары үлкейеді, жалпы ядро-цитоплазма арақағ-тынасы ядро пайдасьша шешіледі (56, 57 суреттер). Қалыпты жағ-дайда бүл арақатынасы 1:4, 1:6 болса, қатерлі ісіктерді 1:2, тіпті 1:1 дейін жетеді. Қатерлі ісік жасушалары тез өсш-өнетіндіктен олар-дың арасында митоз (жасушаның бөлініп көбеюі) қүбылысы көп кездеседі, кейде ісік жасушаларының 10 пайызы митоз жағдайын-да болады, олардың ішінде патологиялық митоздардың саны көбейеді (хромосомалардың шашылып немесе бөлшектеніп кетуі, хромосо-малар арасында көпірлердің пайда болуы, коп полюсты митоздар, үш топты метафаза және т. б.) (И.А.Алов). Кейбір жасушада хро­мосома саны 200-300-ге жетеді.

Жасуша атипизмнің айқын көрінісінің бірі — улътрақурылым- дар атипизмі. Осы күнге дейін тек рак жасушасына ғана тән элек-тронды-микроскоптық өзгерістер табылмағанымен әрбір ағзадан осетін ісіктердің ультрақүрылымдық ерекшеліктері бар екендігі даусыз. Жасушаішілік ультрақүрыльшдардың саны да, сапасы да өзгереді, әсіресе митохондрилердің атипиялық, ірі түрлері көбейеді. Электрондық микроскопта ультрақүрылымдары белгілі бір ағзаға, тінге тән жетілген жасушаларды табу өте маңызды, себебі олар сол ағзадан өсетін ісік таңбасы (маркері) рөлін аткарады. Мысалы, ісікті І-ІІ типтегі пневмоциттердің болуы бүл ісікгің өкпе рагына тән екендігін, десмосомалар мен тонофибрилдердің немесе керато-гиалиннің табылуы ісіктің жалпақжасушалы рак қатарына жата-тындығын дәлелдейді. Сонымен қатар, электрондық микроскопта




192


Ж.Ахметов. Патологаялық анатомия


8 белім. Ісіктер





193


 



56-сурет. Қатерлі ісік (глиобластома) жасушаларының




Атипизмі

57-сурет. Қатерлі ісіктегі екі ядролы алып жасуша

(С. И. Иржанов бойынша)


ісік жасушаларының ультрақүрылымдар деңгейіңце жетіле алатынь дығы (дифференцировкасы) да анықталған (Н.Т.Райхлин).

Дегенмен де, қатерлі ісік жасушалары әр түрлі пісіп жетілу деңгейінде көрінеді, себебі жетілмеген (бағаналық) жасушалармен бір қатарда, жартылай жетілген және ізашар (предшественник) жасушалардың болуы да тән.

Қатерлі ісік айналасындағы тіндерге сіңе өсіп (инфилътративтік өсу), әуел бастан метастаз береді. Метастаз деп ісік жасуіііалары-ның алғашқы ісік ошағынан бөлініп шығып басқа бір ағзаларда жаңа ісік түйінін түзуін айтады. Метастаз дамуы өте күрделі қүбылыс, ол бірнеше кезеңдерден түрады: 1) ісік түйініне жаңа қан тамырлары-ның өсіп кіруі; 2) ісік прогрессиясына байланысты ісік жасушала-рыньщ ішінен метастаз беруге қабілетгі жасушалар тобының сүрып-талуы; 3) ісік жасушаларыньщ лимфа немесе қан тамырларының экстрацеллюлярлық матриксіне, кейін тіректік мембранасына өздерінің интегриндік рецепторы арқылы жабысуы; 4) оларцың протеолиздік ферменттер (IV типтегі коллагеназа, плазминогенді белсендіреіін заттар, фибронектин) бөліп шығара отырьш, тірекгік мембрананы бүзуы, сөйгіп, қан немесе лимфа тамыры ішінде ісіктік эмболдың пайда болуы; 5) ісік жасушаларының майда тамырлар қабырғасына қайта жабысуы (адгезиясы); 6) ісік жасушаларының тіректік мембрана айналасындағы тіндерге шығып, өсіп-өнуі нәтижесінде метастаздық түйіннің пайда болуы. Осылайша өтетін сатылы өзгерістерді метастаздық каскад деп атайды.

Ісік жасушаларының негізгі ісік түйінінен бөлініп шығуы олар-дың бір-бірімен тығыз байланыспағандығының нәтижесі. Оның себептеріне ісік жасушаларыньщ мембраналарында өткізгіштіктің артып кетуі (лизосомалық мембраналар өткізгіштігінің артып кетуі, мембрана сыртъщда протеолиздік ферменттердің көп жиналуы, Са2+ иондары мөлшерінің азаюы), ісік жасушаларьшьщ арасындағы теріс зарядтың күшеюі, жасушааралық жанасудың әлсіреуі және т.б. жатады. Көбінесе лимфогендік немесе гематогендік метастаздар дамиды. Кейде ісік жасушалары лимфа ағымына қарсы бағытта тарайды (ретроградтық метастаз). Мысалы, асқазан рагының ана-лық безге метастаз беруі (Круккенберг метастазы). Ісік жасушала­ры нерв талшықтарын бойлай (периневральдық метастаз), не ай-наладағы тіндерге жабыса (имплантациялық метастаз), не өзек бойын қуалай да таралуьі мүмкін. Мысалы, әйел аналық безі ра-гында ісік жасушалары негізгі түйіннен үзіліп түсіп іш пердесіне жабысып, жаңа түйіндер түзеді. Ал қылтамақ (өңеш рагы) асқаза-нға, ішекке, ас жолын қуалай өтуі мүмкін. Метастаздардың пайда болуы науқас өлімін тездететін фактор.




13-437



194                                                                     Ж.Ахметов. Патологиялық анатомия

9-кесте Метастаздық каскад (тізбек) (V. Kumar et al. 1997 бойынша)

Ісік жасушаларының клоны-ның түзілуі

і

Метастаз беруі мүмкін ісік

жасушаларының субклоны-

ның пайда болуы

і

Ісік жасушаларының базал-

дық мембранаға бекуі жөне

одан өтуі

і

- Интравазия (қан тамырының ішіне енуі)

I

Лимфоциттермен өрекеттесуі

і

Эмболдың түзілуі

I

Эмболдың базалдық мембра-наға бекітілуі

і

Экстравазация (қан тамыры-нан сыртқа шығуы)

I

<---------- Метастаз

Біріншілік pil >§^ f ^                   ІҒІ

ісіктүйіні Щ^^ж5'ШЩ5|^^/^|


ш


8 бөлім. Ісіктер ____________________ \________________________________ 195

Эпителидің қатерлі ісіктеріңе негізінен лимфогендік метастаз-дар төн. Саркомалар дамитын ағзаларда лимфа жүйесі өлсіз болғ-андықтан олар бірден гематогендік метастаздар береді. Қатерлі ісік организмде бірден зілді өзгерістер тудырып адамның азып кетуіне (кахексия), улануына алып келеді. Қатерлі ісікке байланысты да-мыған кахексияның белгілеріне денедегі май тіндерінің өте азай-ып немесе бүтіндей жойылып кетуі; қаңқа бүлшықеттерінің семіп қалуы; бауырда, жүректе қоңыр атрофияның дамуы, терінің қүрғақ және сүр түсті болуы жатады. Кахексияның негізгі себептеріне ісік жасушалары синтездейтін токсогормон ісік жасушалары және мак-рофагтар өндіретін ісік некрозы факторы (ІНФ) жөне интерлейкин болып есептеледі. Ісік некрозы факторы өсерінде белоктардың ьщырау өнімдері (аммиак, мочевина жөне т.б.) көбейеді. Олар ба-уырдың антиоксиданттық қызметтерін бүзып, қанда қанықпаған май қышқылдарының асқын тотықтары жиналады. Глюкокорти-коидтар өсерінен глюконеогенез қүбылысы күшейеді, бүлар да бе-локгар ыдырауының бір себебі бола алады. Токсогормондар ісіктің ьщырауы өнімдерінен пайда болады. Сонымен қатар ісік жасуша­лары өзінің өсіп өнуі үшін организмге керекті қоректік заттарды (мысалы, глюкоза, азот, майларда жөне т.б.) өзіне көп сіңдіреді ("субстраттъіқ түзақ" феномені). Қатерлі ісікке байланысты ин­токсикация нөтижесінде аурудың асқа төбеті шаппайды, сөйтіп, кахексия дамиды. Қатерлі ісік өсерінде кейде паранеоплазмалық синдромдар байқалады. Оның айқын көріністерінің біріне эндокриндік синдром кіреді. Ол екі түрлі себептен дамуы мүмкін: 1) эндокриндік бездер өндіретін гормондардың тікелей әсерінен бо-латын бүзылыстар, мысалы, андростерома ісігінде андрогендік гор-мондар көп бөлініп шығуына байланысты жыныстық жетілу өте ерте басталады; 2) кейбір эндокриндік бездерге қатынасы жоқ ағза-лар ісіктері, мысалы өкпенің нейроэндокриндік ісіктері, гормонға үқсас полипептидтер бөліп шығаруына байланысты дамитын эндокриндік синдром (АКТГ гормонына үқсас гормондар пайда болғанда дамитын Кушинг синдромыжөне т.б). Қазіргікезде па-ранеоплазмалық синдромға ісікпен ауырған адамдарда кездесетін гиперкальцемия, гиперкоагулопатия, тромбопатия және т.б. қүбы-лыстарды да кіргізеді.

Қатерлі ісік сылып тастағаннан кейін де қайта өсуі мүмкін (рецидив). Жалпы қатерлі ісік жасушаларының өсіп-өнуіне жағдай тудырылғанда, мысалы, экспериментте, олар шексіз өсу (иммор- тилизация) мүмкіндігіне ие болды.

Қатерлі ісіктердің даму кезендерін анықтау үшін Халықара-лық TNM жүйесін пайдаланады. Бүл жерде "Т" (tumor) біріншілік







196

Ж.Ахметов. Патологаялық анатомия

қатерлі ісікті, "N" (nodes) — аймақтық лимфа түйіңцеріндегі ісіктік өзгерістерді, "М" (metastases) — басқа ағзалардағы метастаздарды көрсетеді. Мысалы Т0 ісік бар, бірақ инвазиялық өсу жоқ, N0 — аймақтық лимфа түйіндерінде өзгеріс жоқ, М0 - метастаз жоқ де-ген түсініктерге сөйкес келеді. Ісіктің өрі қарай дамуына байланы-сты Т,, Т2, Т3, Т4; NPN2, N3, N4; М,, М2, М3, М4 деген белгілер пайда болады. Мысалы, Tj ісіктің шырышты қабықтың (қуысты ағзаларда) жөне оның астындағы қабықтың шекарасыңца болуын, Т2, Т3 — ісіктің бүлшықет қабатына өсіп кіруін білдіреді.

Эпителий қатерлі ісіктерінің гистологиялық жетілу деңгейіне байланысты оларды: жетілген, азырақ жетілген, жетілмеген деп үш топқа бөледі. Мысалы, жетілген аденокарциномада жасушалық ати-пизм анық көрінгенмен, ісік жасушалары кәдімгі безді қүрылым-дар түзеді. Азырақ жетілген аденокарцинома безді қүрылымдар өте аз, ал жетілмеген аденокарциномада оларды табу өте қиын, атипи-ялық өзгерістер басым, тек рактың басқа түрлерімен салыстыра отырьга қана жетілмеген аденокарцинома деп диагноз қоюға бо­лады.

Жоғарыда айтылған өзгерістер қатерсіз және қатерлі ісіктерді бір-бірінен ажырататын морфологиялық белгілерге, морфология-лық атипизмге жатады.

Ісіктерге бүдан басқа биохимиялық, гастохимиялык, антигендік атипизмдер де тән. Биохимиялық атипизмге ісік жасушаларындағы зат алмасу үрдісінің өзгерістері жатады. Ісік жасушаларында то-тықтану үрдісінен көрі гликолиз (яғни ашу, іру) басым, себебі олар өсіп-өну үшін оттегін көп қажет етпейді, сондықтан отгегімен қам-тамасыз ететін жүйенің көмегінсіз-ақ өсе береді.

Гистохимиялық атипизм жасушаларда өтіп жатқан биохимия-лык, өзгерістерді көрсетуші белгі болып, ісік жасушаларының жетілу бағыты мен дәрежесіне, қызметгік қабілетіне байланысты. Гисто-химиялық реакциялар қатерлі жөне қатерсіз ісіктерді бір-бірінен ажыратуға мүмкіндік береді. Мысалы, сүт безінің қатерсіз ісігі — фиброаденоматозда сілтілі фосфатаза көп мөлшерде кездеседі, егер осы жерде рак пайда болса фермент өз белсенділігін түгелдей жоғал-тады. Демек, осы реакция арқылы фиброаденоматоздың қатерлі ісік — ракқа өткенін білуге болады. Сондай-ақ гистохимиялық ре­акциялар жәрдемімен қалқанша без ісіктерінің қай жасушадан дамыгандығын анықтауга болады. Мысалы, А-жасушалардан да-митын ісіктерде сукцинатдегидрогеназаның белсенділігі өте төмен, ал В-жасушалық ісіктерде оның белсенділігі керісінше, оте жоға-ры. С-жасушалардан өсуші солидты рак стромасында амилоидоз түзеледі.


 

197

8 болім. Ісіктер

Антигендік атипизм деп организмде қалыпты жағдайда кездеспейтін тек ісікке төн, не ісікке алып келуші вирустарга, кан-церогендерге төн, не эмбрион дөуірінде ғана кездесетін антигендердің қанда пайда болуын айтады. Мысалы, тек эмбрион дөуірінде пайда болатын а-фетопротеин белогының ауру адам қанында табылуы бауыр рагын, кейде еркек жыныс безі рагын уақытылы анықтауға көмектеседі (Г.И.Абелев, 1963-1978).

ЖергШкті тінді бузып өсетін ісіктер қатерлі ісіктер тобына жатқанмен, метастаз бермейді, сондықтан оларды сылып тастау мүмкін. Мысалы, терідегі базалиома ісігі осы ісіктер қатарына жатады.

ІСІКТЕРДІҢ МОРФОГЕНЕЗІ

Көпшілік ғалымдардың пікірі бойынша ісіктің пайда болуына ісікалды үрдістері себеп болады. Ісіктің ең бірінші белгісі жасуша-лардьщ тольщ дәрежеде жетіле алмай дисплазия ошақтарьш қалып-тастыруы. Бүл негізінен созылмалы қабыну, қайта қалпына келу (регенерация) аймақтарында байқалатын қүбылыс.

Ісік алаңы ілімі бойынша (Willis, 1953) ісік баржерде бірнеше аймақтарды көруге болады: ортада инвазивтік рак, оны айнала орнықты рак, онан соң дисплазия аймагы, кейін қалыпты тіндер жатады. Ісік морфогенезінің қазіргі жобасы осы ілім негізінде жа-салған. Уиллистің пікірі бойынша ісікалды үрдістерінің көпшілігі дисплазияға жатады. Дисплазия деп эпителий қабаттарыньщ ара-сында эр түрлі дәрежедегі атипиялық эпителий жасушаларының пайда болуын айтады. Дисплазия аймагында эпителидің бір ба-ғытта жайғасуы, қатарлылыгы, жалпы архитектоникасы бүзылған, жасушалардың ядросы ірі гиперхромды, митозд^р кез келген қаба-тында көрінеді. Демек, қатерлі ісік дисплазия ошақтарыньш, ма-лигнизациясы нәтижесінде пайда болады. Бірақ таісікалды үрдістері өрдайым ісікке айналуы шарт емес. Соган қарай ракалды үрдістердің облигаттьщ (яғни, ракқа міндетті түрде өтетін) және факультативтік (ракқа өту-отпеуі белгісіз) түрлерін ажыратады. Облигаттық ісікалды үрдістеріне: тоқ ішек полипозы, пигментгі ксеродерма және басқалар жатады. Факулътативтік ісікалды үрдістеріне организмдегі көптеген дистрофи5ілық, пролиферативтік және дисплазиялық өзгерістер жатады, олар тіндердің қайта қүрылуына соқтыратын, бірақ қайтымды үрдістер болып есептеледі. Әрбір ағзаның өзіне төн ракалды үрдістері бар. Асқазанда оларға: созылмалы жара, полипоз, атрофиялық немесе гипертрофияиіық гастрит; теріде —


198                                                                     ЖАхметов. Патологиялық анатомия


8 бөлім. Ісіктер


199


 


үзақ бітпейтін жаралар, жарықтар, гиперкератоздар; жатыр мой-нында — лейкоплакия, эн-доцервикоздар, эритроплакия жатады. Ракалды үрдістердің қатерлі ісікке өту кезеңінің үзақтығы (малиг- низация) толық анықталмаған, дегенмен облигаттық ракадды үрдістері шамамен 10—15 жылға созылатындығы белгілі. Демек, рактың профилактикасы дегеңде осы ракадды үрдістерін өз мезгілщде анықтауды жөне оларды емдеуді түсіну керек.

Ісік үрдісін зерттегенде "орнықты рак" ( carcinoma in situ ) де- ген терминңің мағынасьш да білудпарт. "Орнықты рак" деп мор-фологиясы бойынша толық ракқа жататын, бірақ та айналасын-дағы тіндерге бойлап кірмейтін, қатерлі ісікті түсінеді. Бүл үрдістің нағыз қатерлі ісіктен айырмашылығы, көп жылдар бойы рак үрдісі бір жерде, орнықты болып қала береді, тігпі өз-өзінен жойылып та кетуі мүмкін. Кейде ол ісік алаңында рактың даму сатысының бірі есебінде көрінеді, сондықтан "орнықты рак" деп диагноз қою үшін зерттелетін тіннен көптеген кесінді даярлап, инфильтративті рактың жоқтығына көз жеткізу керек.

Ісік алаңы ілім бойынша, ісік бір жерден ғана емес, бірнеше жерден, бір мезгілде өседі. Кейірінек осы ошақтардағы жасуша- лардың пролиферациясы жөне трансформациям нөтижесінде олар бір-біріне қосылып, ісік түйінін түзеді. Демек, ісік алаңы өзіне карағанда өлдеқайда кең (мысалы, сүт безі бүтіндей ісік алаңына жатады), сондықтан ісік рецидиві оның түгелдей сылынып тастал- магаңдыгында ғана емес, ісік алаңыңда жаңа ісіктің пайда болуы- на да байланысты.

Осы жерде ісік прогрессиясы іліміне де Фулдс (1969) де түсінік бере кету қажет. Фулдстың ойынша ракалды үрдістерінің ракқа өтуі ертелі-кеш болатын, тек қана уақытқа төуелді үрдіс емес, ол осы ісіктердің кенеттен жаңа қасиеттерге ие болуына байланысты. Бүл жаңа өзгерістерге: ісіктің тез өсе бастауы, гормонға төуелділіктің жойылуы, жасуша атипизінің пайда болуы, хромосомадағы өзгерістер, гликолиз үрдісінің тотықтану реакцияларынан басым болуы жөне т. б. жатады. Бүның бөрі ісікті түзуші жасушалар ішінде осы жаңа қасиеттерге ие болтан клондардың (бір аналық жасуша- дан дамыған жасушалар тобы) пайда болуымен түсіндіріледі. Ісіктің өсу кезеңінде жасушалар ішінен өсу жағдайына бейімделген, жаңа клондар сүрыпталады. Соның нөтижесінде ісік қүрамында бір- біріне төуелсіз, ісіктің өр түрлі қасиеттері үшін жауап беретін жа­ сушалар тобы (клондар) түзеледі. Мысалы, морфологиясы бойын­ша қатерсіз ісік қүрамында метастаз беру қабілетіне ие жасушалар клоны пайда болса, бүл ісік метастаз бере бастайды. Осылайша ісік жасушаларының биологиясы, биохимиясы, морфологиясы


өзгеріп, қатерсіз ісік қатерлі ісікке айналады. Бірақ, бүл өзгерістер қатерлі ісік пайда болуымен аяқталып қалмай, жалғаса береді. Сондықтан қатерлі ісіктің қай багытта үдейтінен алдын ала бол- жау қиын.




ІСІКТЕРДЩ ЭТИОЛОГИЯСЫ

Ісіктердің пайда болу себептері өте көп, олар өлі де болса ақырына дейін зерттелмеген. Ракты тексеруші Халықаралық қоғам- ның анықтауы бойынша адам рагының 80-90 проценті қоршаған ортада таралған канцерогендік (рак тудырушы) заттардық өсеріне байланысты.

Химиялық канцерогенез. Жапон галымдары Ямагива жөне Ишикава (1915) үй қоянының қүлағына 15 ай бойы таскөмір қара майын жаға отырып, рактың пайда болатынын бірінші рет экспе­ римент жүзінде дөлелдеген болатын. 1927 жылы осы зат қүрамын- дағы негізгі канцероген 3,4-бензпирен екеңдігі анықталады.

Эсер ету механизмдеріне қарап химиялық канцерогендерді екі топқа бөледі: 1) жасушалардың ДНҚ-ымен тікелей өсерлесетін толық канцерогендер, 2) организмдегі химиялық реакцияларға бай­ ланысты пайда болган метаболиттер арқылы өсер ететін жанама канцерогендер, оларды проканцерогендер деп те атайды. Пайда болу көздері бойынша экзогендік жөне эндогендік канцерогеңдерді ажы- ратады. Экзогендік канцерогендер қоршаған ортадан түседі. Күңделікті өмірде олардың негізгі көзі болып автомобильдер, олар-дьщ шыгаратын газдары қүрамьщдағы көп оралымды көмірсутектер, олардың ішінде 3,4-бензпирен, диметилбензантрацен, метилхолан-трен. Ірі қалаларда (мысалы, Алматыда) сыртқы ортаны ластаушы заттардың ішінде олар 80% қүрайды.

Қазіргі таңда рак туындататын, канцерогендік заттардың саны мың жарымға жақындап қадды. Көптеген көсіптік (профессио- налдық) рактар да өр түрлі химиялық заттардың әсерінен дамиды. Мысалы, хош иісті аминдерге жататын анилин, бензидин, 2-на-фтиламинмен жүмыс істейтін адамдардың көпшілігінде 5 жылдан кейін қуық рагы пайда болады. Ренгенологтарда, басқа дәрігерлерге Караганда тері рагы 8 есе жиі кездеседі. Нитрозды қоспалардың көгапілігі канцероген екендігі анықталып отыр, олардың өрбір тобы белгілі бір ағза рагын тудырады. Этилнитроздық аминдер бүйректің, нерв жүйесінің рагына, диэтилнитроздық аминдер — бауыр рагына соқтырады. Канцерогенді нитрозды қоспалардың организмге та- мақпен түскен нитраттар мен аминдерден түзілу мүмкіндігі бар.


200


Ж.Ахметов. Патологиялық анатомия


8 болім. Ісіктер






201


 


Саңырауқұлақ уы микотоксиндер, соның ішінде, афлотоксин оргйнизмге түскенде бауыр рагы дамиды.

Кейбір металл булары (хром, қоргасын, никель) тыныс жол-дарына түскенде өкпе рагын, терімен жанасқанда (мысалы, мы­шьяк) тері рагын, асбест талшықтары өкпе рагы мен мезотелиома ісігін, мышьяк — тері, өкпе, бауыр карциномасын, бензол — мие-лолейкозды; бета-нафтиламин — қуық рагын; винилхлорид - бау-ырдың ангиосаркомасын; кадмий — қуықасты безінің және бүйректің рагын; хром мен уран - өкпе рагын туындатады.

Шеккен шылымның түтінінде, арақ-шарап қүрамында канцерогендік заттар бар. Шылым шегетін адамдар, шекпейтіндерге қарағанда өкпе рагына 10 есе жиі шалдығады. Сонымен қатар, ауыз қуысы, жүтқыншақ, көмей рактары да 3—9 есе көбейеді. Маскүнемдерде сау адамдарға қарағанда қылтамақ 17 есе, көмей рагы 10 есе көп кездеседі.

Эндогендік канцерогендерге холестерин, витамин Д, өт қышқ-ылдары, кейбір стероидтық гормондар, майлардың асқын тотық-тары, кейбір белоктар (триптофан), азот тотығы (NO) және т.б. жатады. Мысалы көптеген эндокриндік бездер ауруларында организмдегі гормондар тепе-тендігі бүзылады. Кейбір гормондар, мысалы эстрогендер нысана ағзаларға (эндометриге, сүт бездеріне, анабездерге) канцерогендік өсер етеді (гормонга байланысты кан­ церогенез).

Канцерогенездің инициация, промоция жене прогрессия кезендерін ажыратады. Инициация кезеңінде химиялық заттар жа-суша геномына мутагендік өсер етіп, онда қайтымсыз өзгерістер тудырады. Нөтижесінде сау жасуша қатерлі ісік жасушасына айна-лады (трансформация). Трансформацияланганг (ісік жасушаларына айналган) жасушалардьщ өрі қарай өсіп-өнуі үшін инициация үрдісі жеткіліксіз, оған және бір қосымша күшейтуші заттар қажет. Осы заттарды промоторлар (күшейткіштер) деп атайды. Сонымен канцерогенездің, екінші, промоция кезеңінде коканцеронгендік эсер-лер нәтижесінде ісік жасушаларында қосымша гендік және хромо-сомдық мутациялар дамиды. Онкогендер белсенділігі және саны артады (амплификация), осу факторлары және олардың рецепторы көп мөлшерде өндіріледі, жасушалардьщ бөлініп-көбеюі күшейіп, алгашқы белгілі бір клиникалық морфологиялық белгі-қасиеттер-ге ие, ісік түйіні пайда болады.

Промоторлардың өздері мутагендік эсер етпейді, олар кокан-церогендер қатарына жатады (мысалы, коротон майы, форболдық эфирлер, гормондар). Тек толық канцерогендер гана әрі инициа-циялық, эрі промоторлық эсер ете алады, сондықтан олар қосым-


ша, күшейтуші, эсерлерге тэуелді емес. Тура канцерогендер қата-рына: урацилприт, пропионлактон, циклофосфамид, нитрозамин-дер және т.б. жатады.

Канцерогенездің үшінші, прогрессия кезеңінде қатерлі ісік жа-сушалары тез осе бастайды және де олардың арасында гормондық, нервтік жэне т.б. жасушалар өсуін реттеуші әсерлерге тәуелсіз, жаңа генотиптік және фенотиптік қасиеттерге ие болған жасуша топта-ры (клондар) пайда болады. Мысалы, ісіктің организмде тез тара-луы, метастаз беруші клондардың қасиеттерімен байланысты. Со­нымен қатерлі ісікке байланысты организмде дамыган әртүрлі асқы-нулар одан әрі күшейе береді (мысалы, ісіктік кахексия).

Сонымен химиялық канцерогендердің көпшілігі мутагендік қасиеттерге ие, олар жасушалық онкогендердің онкогенезді басып тастайтын (супрессорлық) гендердің (мысалы, Rb-гендердің) жөне апоптозды реттейтін гендердің мутациясын тудырады, ісік даму-ында, өсіресе ras-генінің мутациясы жиі кездеседі. Осы, гендік өзгерістерге үшыраған, жасушалар гана, пролиферация жэне про- v грессия нәтижесінде ісік жасушасына айналады.

Ана организміндегі химиялық заттар бала жолдасы арқылы өтіп өсіп келе жатқан үрыққа канцерогендік эсер ету мүмкін. Транс- плацентарлық карцерогенез 30-шы жылдары Америкада жүктілікті сақтау үшін кеңінен қолданылган диэтилстильбестрол гормоны олардан туылган қыздардың қынабында қатерлі ісіктің дамуына себеп болғандыгы анықталган. Жалпы 5 жасқа дейінгі балаларда кездесетін ісіктердің (нефробластома, гепатобластома, лейкоз, остеогендік саркома жэне т.б.) көбі осы жолмен туындайтынды-ғына көз жетіп келеді.

Эндокрин бездерінің көптеген ауруларында организмдегі гор­мондар тепе-тендігі бүзылып олар әсіресе стероидтар мен эстеро-гендер, нысана-агзаларга канцерогендік эсер етеді (гормонга бай­ ланысты канцерогенез).

Вирустық канцерогенез. Америка галымы RRous (1911) өте майда сүзгіден өтуші заттардың (вирустардың) ісік шақыратынын бірінші болып көрсеткен болатын. Осы ашқан жаңалыгы үшін ол 1968 жылы Нобель сыйлыгын алды. Одан кейін көптеген вирус-тардың, әсіресе жануарлар үшін канцерогендік әсері бар екендігі анықталды.

Ол вирустарды онкогендік вирустар деп атайды. Адам онкопа-тологиясына тікелей қатысы бар вирустарга бір топ ДНҚ-вирус-тар жэне РНҚ-вирустар жатады. ДНҚ-вирустарга: 1) адам папил-ломасының вирусы; 2) Эпштейн-Барр вирусы; 3) В-гепатитінің вирусы; 4) цитомегаловирустар кіреді.


202


Ж.Ахметов. Патологиялық анатомия


8 бөлім. Ісіктер


203


 


Адам папилломасы вирусы ( HPV ) жыныс ағзаларында жөне ано-ректалды аймақтарда папиллома, жатыр мойныңда дисплазия, эпителиішілік карцинома немесе жалпақ жасушалы рак дамуына соқтырады.

Эпштейн-Барр вирустары ( EBV ) Африкада жиі дамитын Бер-китт лимфомасының, назофарингеалды рактың, бета-жасушалық лимфомалардың, лимфогранулематоздың кейбір түрлерінің себебі болуы мүмкін. Вирус өсерінде В-лимфоциттердің пролиферация-сы, мутациялық, кейіншелік ісіктік өзгерістері дамиды.

Гепатит В вирусы ( EBV ) бауырдың қатерлі ісігі — гепатоцел-люлярлы рактың — дамуына тікелей ықпал жасайды. Оның өсері гепатоциттердің регенерациясы бүзылуына, олардағы генетикалық өзгерістерге жөне мутацияларға байланысты. Кейбір гепатоциттерде хромосомдық өзгерістер, р53 генінің инактивациясы байқалады.

Цитомегаловирустар организмнің иммундық жүйесі бүзылғ-анда (ЖИТС, иммундық тагапылықтар, трансплантациядан кейін) Калоши саркомасының дамуына себеп бола алады.

РНҚ-вирустарының ішінде адамға патогенді HTLV-1 вирусы (Human T-leukemia virus). Ол адамның Т-жасушалы лейкозының қоздырушысы болып саналады. Бүл вирустар CD-4+ Т-жасушала-рға (хелперлерге) тікелей эсер етеді. Оларды ісік жасушаларына айналдырады. Малигнизация үрдісі tax-генімен байланысты деген мөліметтер бар (R.S. Cotran жене т.б., 1999). Сонымен қатар РНҚ-вирустар сүт безінің рагы, лимфомалар жөне т.б. ісіктердің себебі болуы мүмкін.

Кезінде ісіктің пайда болуы жөнінде вирустық-генетикалық ілім де жасалған еді (Л. А. Зильбер, 1968). Бірақ, көпке дейін осы ісік тудыратын вирустардың қалай өсер ететіндігі белгісіз больш келді. Қазіргі танда осы вирустар қүрамында ісік тудыратын гендер (он- когендер) бар екені анықталып отыр. Қалыпты жасушаның ісік жасушасына айналуы екі механизм арқылы жүреді. Біріншіден, кейбір вирус қүрамында қалыпты жасушаны тікелей ісік жасуша­сына айналдыратын вирустық онкогендер (v-oncs) бар. Саркома тудыратьш Раус вирустары осылайша эсер етеді. Екінші механизм вирустар мен жасушаның түқым қуалау агшараттарының бірлесуі нөтижесінде болтан өзгерістерге байланысты. Осы жағдайда жасу-ша протоонкогендері онкогендерге айналып, жасушаларда ісікке тән белгілер оянады. Кейінгі зерттеулерге қарағанда вирус онкогені жасушадағы белок алмасуын күрт өзгертіп, жасушаны онкобелок-тар өндіруге, бірте-бірте ісік жасушасына айналуға мәжбүр етеді. Айта кететін жайт, онкоген қалыпты жасуша қүрамыңца өрдайым бар зат, оны протоонкоген немесе жасуша онкогені (c-oncs) деп


атайды. Демек химиялық заттарда, осы протоонкогенге өз әсерін көрсетеді. Бүл жаңалық химиялық жөне вирустық канцерогенез теорияларының бір-біріне жақындығын ашық көрсетіп отыр.

Физикалық канцерогенез. Физикалық канцерогенез ультракүлгін сөулелердің, иондағыш сәулелердің және радиобелсенді заттардың өсерінде дамиды.

Улътракулгін сәулелердің өсері терісі ақ, меланин синтезі әлсіз адамдарда айқын корінеді. Мысалы, Австралияда терісі ақ адам-дар арасында меланома, терінің жалпақ жасушалы pari, базалиома ісігі жергілікті терісі қоңыр адамдарға қарағанда жиі кездеседі. Сондай-ақ, теріден ДНҚ репарациясы іштен туа бүзылган ауру-ларда, мысалы, пигменттік ксеродермада, ультракүлгін сәулелер канцерогендік өсер етеді.

Иондагыш сәулелерге: рентген сэулелері, а-, р-, ү-сэулелер, про-тондар мен нейтрондар жатады. Олар атомдық бомбалар жарылғ-анда, АЭС-лардың күйреуі нәтижесінде, радиобелсенді заттарды өндіргенде, радиобелсенді заттармен, рентген аппаратымен жүмыс » істегенде эсер етеді. Мысалы, 1945 жылғы атомдық шабуылды ба-стан кешірген Хиросима және Нагасаки түрғьшдарының арасын­да лейкоздардың басқа жапондықтарға қарағанда 11 есе жиі да-мығандығы мөлім. Семей аймағында 1949 жылдан бастап жүргізілген атомдық сынақтар нәтижесінде жергілікті түрғындар арасында қан жүйесінің ісіктері, қалқанша без pari басқа аймақта-рға қарағанада бірнеше есе көбейгендігі белгілі.

Басқа канцерогендер сияқты, физикалық канцерогендер әсерінде жасушылақ онкогендер мутациясы дамьш, оларда мутан-ттық ras жене р53 гендері пайда болады немесе радиация нэтижесінде жасушалардың басқа канцерогеңдерге сезімталдығы артады, хромосомалар транслокациясы байқалады.

Осы жоғарыда көрсетілген негізгі ықпалдардан басқа, ісіктің шығуына өр түрлі эмбрион дәуіріндегі тіндер дамуыньщ бүзылуы (дизэмбриоплазиялар) себеп болуы мүмкін. Бүл теория тек кейбір, жеке-дара ісіктердің (хордома, краниофарингиома және т. б.) шьнуын түсіндіре алады. Осы дизонтогенездік ілімнің авторы неміс ғалымы Конгейм (1878) болатын.

Сонымен қатар ісік дамуыньщ полиэтиологиялык, теориясы да бар. Бүл теория ісікті жоғарыда аталған ықпалдардың организмге косыла немесе бірінен соң екіншісі эсер етуі мүмкіндігінен туын-даған үрдіс деп есептейді.














205

204 ____________________________________ Ж.Ахметов. Патологиялық анатомия

Ісіктердің пайда болуындағы иммундық жүйенің рөлі

Әдетте қатерлі ісік иммундық жүйесі әлсіреген адамдарда: қар-тгарда, иммунодепрессивтік препаратгар қабылдаған ауруларда көп кездеседі. Канцерогеңцік заттар да иммундық жүйе қызметін ба-сып тастайды. Бірақ рактың пайда болуы иммундық жүйенің өлсіздігінен бе, өлде бүл өзгерістер рак пайда болғаннан кейін ту-ындайды ма деген сауал өз шешімін өлі толық тапқан жоқ.

Көптеген ісік жасушаларьшың антигендік қүрамы қалыпты жасушаларға оте жақын, сондықтан ісік дамуының алғашқы кезеңінде организмде ісікке қарсы бағытталған күшті иммундық реакция байқалмайды. Тек антигендік ерекшелігі жақсы дамыған ісіктер (хорионэпителиома, нейробластома, гипернефрома) пайда болғанда ғана иммундық жүйенің белсенді қарсылығын көре ала-мыз. Ісікке қарсы күресте негізгі рөлді жасушалық иммунитет ат-қарады. Ісіктің өсу аймағының, айналасында Т-лимфоциттер шо-ғырлары көрінеді, олар қаншалықты көп болса, бүл ісіктің болжа-мы соншалықты оң болады. Иммундық жауап аймақтық лимфа түйіндерінде де айқын дамиды. Жоғарыда көрсетілген қатерлі ісіктердің кейде бүтіндей жойыльш кетуі иммундық жүйе қызметіне байланысты.

Ал иммундық жүйені әдейі басыгі тастағанда (басқа ағзаларды көшіріп отырғызу яғни трансплатация операциясына байланыс­ты) ісіктің пайда болу мүмкіншілігі 100 рет артады. Демек иммун-дық жүйенің қалыпты қызметі ісік дамуын тежеуші факторлардың бірі, мүмкін негізгісі болып есептеледі. Көп жағдайларда рактьщ пайда болуы жасқа байланысты. 60 жастан кейін ракпен ауыру мүмкіндігі 25 жасқа дейінгі адамдарға қарағанда 50 тіпті 100 есе артады. Бүл қүбылыс организмде жас өткен сайын канцерогендік заттардың жинальш қа-луымен, қоршаған ортаның ластануымен, ракалды үрдістерінің көбеюімен, иммундық жүйенің, өсіресе, ти­мус қызметінің әлсіреуімен түсіндіріледі.

ІСІК ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТГАРЫ

Сонымен қатерлі ісіктің дамуы көп сатылы күрделі қүбылыс (үрдіс). Белгілі онкоморфолог Л.М. Шабар (1968) ісік дамуының төрт кезеңін: 1) ошақты гиперплазия, 2) диффузды гиперплазия; қатерсіз ісік, 3) орнықты рак ("carcinoma in situ"), 4) қатерлі ісік кезендерін көрсеткен болатын. Қазіргі танда қатерлі ісік дамуын-да: 1) ісік алды кезеңі, кейін 2) орнықты рак ("carcinoma in situ"),


8 белім. Ісіктер

одан кейін 3) қатерлі ісіктің инвазиялық өсу кезеңі жөне 4) мета­стаз беру кезендері дамиды деп есептеледі.

Қатерлі ісік дамуындағы ең басты мөселе сау жасушаның ісік жасушасына айналу (трансформация) механизмдері. Қазіргі таңца ісіктік трансформация негізінде соматикалық жасушалар геномы-ның зақымдануы (мутациясы) жататьщцығы анықталды.

Моноклоналдық ілім жақтаушыларының пайымдауынша ө ле­генде бір ғана жасушаның гендік аппараты бүзылып, ол ісік жасу­шасына айналады. Сирек жағдайларда (көп орталықты бауыр кар-циномасы, тоқ ішек полипозы және т.б.) ісіктік трансформация бірнеше ошақтан бір мезгілде басталуы мүмкін (поликлоналдық ілім бойынша).

Осы соматикалық жасуша мутациясының негізінде не жатыр? Қалыпты жағдайда жасушаның бөлініп-көбеюін протоонкогендер, канцерсупрессорлық тендер (антионкогендер), апоптозды реттеуші тендер және ДНҚ репарациясының гендері бақылайды.

Протоонкогендер қалыпты жағдайда жасушалардың пролифе- « рациясы мен дифференциациясын реттейтін белоктар өндіреді, ДНҚ-га берілетін митогендік сигнадцы жеткізуге қатысады. Қазіргі кезде жасуша геномында 20-дан астам протоонкогендер бар екені белгілі. Осы протоонкогендердің өртүрлі әсерлер нәтижесінде за-қымдануы (мутациясы) жасушада белсенді онкогендердің пайда болуына әкеледі.

Онкогендер - қатерлі ісік тудырушы гендер. Олар алғаш рет ретровирустар қүрамьщца табылған, оларды вирустық онкогендер деп атайды. Вирустық онкогендердің аттары оларды қандай ісіктен боліп алғандығьша байланыстьі. Вирустық онкогендермен қатар жасушалық онкогендер де бар.

Онкогендер белсенділігі артқанда организмде көп мөлшерде онкобелоктар өндіріледі. Сонымен онкогендерді ядролық (с-тус, N-myc) және цитоплазмалық (c-erb, c-srs және т.б.) деген түрлерге боледі. Онкобелоктар организмде өсу факторларының, осу фак-торлары рецепторларының, ядрога сигнал жеткізуші белоктар (ras белок) қызметтерін атқара алады, бөліну жөніндегі сигналдар яд-рога үздіксіз беріліп, жасушалар саны өте артьт кетеді. Сонымен белоктар cay жасушаны ісік жасушасына айналдыратьш есерлердің негізгілерінің біріне айналады.

Канцеросупрессорлық гендер (антионкогендер-ісік дамуына қарсы гендер) пролиферация үрдісін тежейтін әртүрлі белоктар ондіреді. Сондықтан антионкогендер онімдері негізінен жасуша ядросьшда табылады (Rb, WT-1, р53). Rb (retinoblastoma) жасушалық циклдің Sl фазасынан S фазаға әрі қарай митозға өту үрдісін реттейді, р53


     
 




206

Ж.Ахметов. Патолопшлық анатомия

ДНҚ репликациясын, жасуша пролиферациясын жөне өлімін реттеуші ген екендігі белгілі. Ол ДНҚ-сы өзгерген жасушалар про­лиферациясын тоқтатады. Rb генінің делециясы немесе жоғалуы ретинобластома, сүт безінің, өкпенің аденокарциномасының, ос-теосаркоманың дамуына соқтырады. р53 генінің жоқтығы көпте-ген қатерлі ісіктерде байқалады. Сонымен ісік дамуының негізгі багыттарын былайша көрсетуге болады.

Апоптозды реттеуші гендер әртүрлі өсерлер нәтижесінде гендегі қүрылымдары өзгерген жасушаларды жойып отырады. Олардың қатарында өзгерген жасушаларды жоспарлы түрде жойып отыра-тьш гендер (мысалы, Ьах гені) немесе апоптозды басып тастаитьш гендер (мысалы, bcl-2 гені) болады. Апоптоз үрдісінің бүзылуы гендік қүрылымы өзгерген (мутацияға шаддыққан) жасушалардың көбейіп кетуіне соқтырады. Мысалы, қатерлі лимфомаларда bcl-2 генінің 18-хромосомасының 14-хромасомага ауысуы өте жиі кездеседі.

Кесте

Ісік дамуының негізгі бағыттары

Соматикалық жасушалардың геномдық мутациясы

Антионкогендердің белсенділігінің басылып қалуы

Апоптозды ретгеуші гендердің

зақымдануы

ДНҚ

репарациясы

геңдерінің

зақымдануы

Онкогендер

белсенділінің

артуы

Организмде өзгерген гендер өнімдерінің артуы, реттеуші гендер өнімінің жойылуы

Сау жасушаның ісік жасушасына айналуы (трансформация)

Ісік жасушаларының өрі қарай өсіп-өніп, ісік түйініне айналуы

(промоция)ісік жасушаларында жаңа фено- жөне генотиптік өзгерістердің

пайда болуы (прогрессиясы - үдемелі өзгерістері)

Ісіктік асқынулар. Өлім


8 белім. Ісіктер ___________________________________________________________

ДНҚрепарациясының гендеріЩЩ репликациясының қателерін түзеп отырады. Бүл гендер қызметінің бүзылуына байланысты мутация үрдісі өте артып кетеді. Мысалы, гшгменттік ксеродерма сырқатында ДНҚ мутациясының қалпына келмеуі бүл ауруларда тері карциномасының жиі кездесуінің бірден-бір себебі болады.

Сонымен онкогендер белсенділігінің артуы, канцерсупрессор-лық гендердің белсенділігінің басылып қалуы, апоптозды, ДНҚ-репарациясын реттеуші гендер қызметінің бүзылуы организмде өзгерген гендер өнімдерінің көбеюіне, реттеуші гендер өнімдерінің жойылуына, сөйтіп, сау жасушаның ісік жасушасына айналуына әкеледі.


ІСІКТЕРДЩ ЖІКТЕЛУІ

Ісіктің қазіргі кездегі халықаралық жіктелуі (классификация-сы) ісік гистогенезі негізінде қүрылған, яғни ісікті әр түрлі топ-тарға бөлгенде оның қайсы тіннен пайда болғандығы, қатерсіз не қатерлі екендігі есепке алынады. Организмнің кез келген ағзасы немесе тіні ісік көзі бола алады. Қазіргі уақытта барлық ісіктерді 7 топқа бөледі:

1. Арнайы даму орны жоқ эпителийлі ісіктер.

2. Сыртқы жөне ішкі секреция бездері мен жамылғы эпителий ісіктері.

3. Мезенхималық ісіктер.

4. Меланин түзуші тін ісіктері.

5. Нерв жүйесі мен ми қабықтарының ісіктері.

6. Қан жүйесінің ісіктері.

7. Тератомалар.

8.2. АРНАЙЫ ДАМУ ОРНЫ ЖОҚ ЭПИТЕЛИЙЛІК

ІСІКТЕР

Бүл ісіктер кез келген жалпақ не безді эпителийден дамиды. Олар қатерсіз және қатерлі болып екі топқа бөлінеді.

Қатерсіз ісіктер. Эпителийден пайда болатьш, арнайы даму орны жоқ, қатерсіз ісіктерге папиллома мен аденома жатады.

Папиллома (латынша papilla - бүртік) жалпақ және өтпелі эпи­телийден өсіп іпығатын ісік. Ол теріде, ауыз, мүрын қуысында, көмейде, бүйрек астауында, қуьгқта, сүт бездерінің өзектерінде, ми қарьшшаларының ішінде өседі. Папиллома колденеңі 1 санти-метрге дейін болған түйінше түрінде кейде сабақшаға ілінген по-



208


Ж.Ахметов. Патологиялык анатомия


бөлім. Ісіктер





209


 


лип тәрізді терінің не шырышты қабықтарының үстінде жайғаса-тын ісік, оның сырты бүртіктеніп тұрады. Микроскопта қарағанда осы бүртіктерді көп қабатты эпителий қаптап жатқаны эпителий қабатының қалындығы өр түрлі екендігі, оның беткей бөлігінде гиперкератоз, дискератоз күбылыстары көрінеді. Әр түрлі механи-калық әсерлердің нәтижесінде папилломада қабьшу, қанау үрдістері дамиды. Папилломаның организм үшін маңызы оның қай жерде жайгасқандығына байланысты. Мысалы, көмей папилломасы жас балаларда тыныс жолдарын басып қалып асфиксияға (түншығу) соқтырады. Ересек кісілерде өсетін көмей папилломасы мен қуық папилломасы қатерлі ісікке айналып кетуі мүмкін (малигнизация).

Аденома — безді ағзалар эпителиінен, олардың өзектерінен өсетін ісік. Ол айналасындағы тіндерден жақсы шекараланған, үлкендігі бірнеше миллиметрден, оңдағы сантиметрте жететін, жүмсақ ісік. Аденомалар өсіп шыққан жеріндегі тіндерге үқсас қүрылымдар түзеді. Оның түрлері: 1) беддеулі (трабекулалы) аденома ісік жасу-шаларының бір-біріне жақын жатқан таяқша терізді қүрылымдар түзуімен сипатталады; 2) түтікті (тубулярлы) аденомада эпителий жасушалары бір-бірімен бірігіп түтікшелер түзеді; 3) альвеолалы (немесе ацинарлы) аденома қуыстары біраз кең безді қүрылымдар-дан түрады; 4) бүртікті аденомалар кең қуыстарда эпителийдің бүртіктер түзіп өсіп кетуімен жөне бүл қуыстарда көп мөлшерде сүйықтық жиналып қалуымен сипатталады. Жасушалардьщ ядро-лары базалды бөлігінде жайғасқан, үзынша, гиперхромды боялған. Аденоманьщ бүл түрі көп ретте қатерлі ісікке айналып кетеді.

Егер аденома қүрамында эпителийден гөрі дәнекер тін өсуі басым болса, бүл ісікті фиброаденома деп атайды.

Қатерлі ісіктер. Эпителийден туыңцайтын қатерлі ісікті рак деп атайды. Рак адамдағы қатерлі ісіктің түрі. Рак түйін түрінде, не жайыла өскен, ақшыл реңдегі ісік, ол қатты, кейде жүмсақ бола-ды. Әрбір ағзаның рагы өзіне тән морфологиялық көріністерге ие. Ракты жіктегенде оның микроскоптық өзгерістері есепке алынады. Осы принцип бойынша рактың мына түрлерін ажыратады: 1) "эпи-телийішілік рак"; 2) жалпақ жасушалы; 3) безді; 4) шырышты; 5) солидті; 6) майда жасушалы; 7) фиброзды; 8) медуллярлы рак.

"Эпителийішілік рак "немесе "Carcinoma in situ" эпителий қаба-тының ішінде өсетін рак, көпке дейін айналасындағы тіндерге бой-лап кірмейді. Микроскоппен қарағанда жасуша атипизмін, көпте-ген митоздарды көреміз.

Жалпақ жасушалы (эпидермалдық) рак терінің, шырышты қабаттардың жалпақ не өтпелі эпителийінен өсіп шығады. Бүл рак безді ағзалар эпителийінен, мысалы бронхтарда, асқазанда мета-


58-сурет. Жалпақ жасушалы түлеуші рак . Рак інжулері

плазия жолымен де өсіп шығуы мүмкін. Жалпақ жасушалы рак кейде жалпақ эпителиге төн қасиетке, яғни кератин түзу мүмкіншілігіне ие. Осы белгіге қарап жалпақ жасушалы рактың екі түрін ажыратады: түлеуші және түлемеуші рак. Егер ісік жасу­шалары түлеу қасиетін сақтаған болса, олар ісік арасында інжуге үқсас, қабат-қабат жайғасқан қүрылымдар түзеді, оларға "рак інжулері" деп ат берілген (58-сурет). Рактың бүл түрінде атипия-лық жасушалар мен митоздар саны аз болып эпителидің жалпы қүрылысы сақталады. Жалпақжасушалы рактың түлемейтін түрі ірі, ядролары үлкен көп пішінді жасушалардан түзілген, олардың арасында митоздар көп. Кератин кейбір жасушаларда ғана көрінеді. Рак жасушалары әр түрлі қалындықтағы созылмалар немесе үяшық-тар түрінде өседі.

Безді рак (аденокарцинома) ең жетілген рак қатарына жатады. Ол безді ағзалардық шырьппты қабықтарының призмалық немесе текше тәрізді эпителийінен өсіп шығады. Ісік жасушалары көппішінді атипиялық безді қүрылымдар түзіп айналасындағы тіңцерге бойлай өседі. Ісік жасушаларьшың ядролары үзьшша, ба-залвды жайғасқан оларда митоздар көп, бездерінің негізгі мембра-насының бүтіндігі бүзылған. Ісік жасушалары ацинустық, сорғыш-тық, тубулярлық қүрылымдар да түзе алады (59-сурет).






14 - 437



210


Ж.Ахметов. Патологаялық анатомия




211



60-сурет. Скирр. Ісік стромасы жақсы дамыған


Шырышты (коллоидты) рак ісік жасушаларының көп мөлшер-де шырышты сүйықтық бөліп шығаруымен сипатталады. Ісік үстап көргеңце іркілдеп түрады, микроскопией қарағанда шырышпен не коллоидпен толған қуыстар ішінде рак жасушалары көрінеді. Жа-суша ішіндегі сүйықтық олардың ядросын шетке ығыстырып ісік жасушалары жүзікке үқсап қалады (жузік тәрізді жасушалар). Шырышты рак жетілмеген рактар қатарына жатады.

Солидті рак (латынша solidum — қатты) аса тез өсетін ісіктер қатарына жатып, микроскоппен қарағанда бір-біріне түтаса жатқ-ан, аралары дөнекер тінмен бөлінген эпителий жасушаларынан түзілген. Ісік жасушаларының арасында митоздар көп. Ісік жасуша­лары коллаген затын түзе алу қабілетіне ие, сол үшін ісік қатты.

Майдажасушалық рак жетілмеген рактар қатарына жатып, көбінесе өкпеде кездеседі. Ісік жасушалары майда, ядролары гипер-хромды боялған лимфоцит тәрізді домалақ немесе арпа дәніндей сопақша, ядроіиықтары көрінбейді, ешқандай қүрылымдар түзбейді. Бүл ісіктің рак тобына жатуын кейбір жағдайларда анықтау өте қиын.

Фиброзды рак (скирр) сүт бездерінде, асқазанда көбірек кездеседі, өте қатерлі, ерте метастаз беретін рак. Ісік жасушалары-мен бір қатарда дәнекер тін көп өсіп кеткен, сондықтан үстап көргенде қатты (60-сурет).


Медулярлы (аденогенді) рак ми тәрізді ақшыл жөне жүмсақ ісік. Микроскоппен қарағанда ісікте стромаға қарағанда паренхима (жасушалар) басым болады. Жасуша атипизмі өте күшті болған-дықтан ісік тез өсіп, некрозға үшырайды.

Аралас (диморфтық) рак. Диморфтық рак бір ағзада екі түрлі рактың қатар дамуы. Мысалы, жалпақ жасушалы рак пен адено-карциноманың, аденокарцинома мен майда жасушалы рактың бір ағзада дамуы, олар сирек кездесетін рактар қатарына жатады.

8.3. СЫРТҚЫ ЖӘНЕ ІІПКІ СЕКРЕЦИЯ БЕЗДЕРІНЩ





ІСІКТЕРІ

Бүл ісіктер жеке ағзалар жасушасынан өсіп тек осы ағзаларға тән қүрылымдар түзеді және сол ағзалардың кейбір қызметін ат-қарады. Мысалы, үйқы безінің күрылымдарынан пайда болған ісіктер бір-біріне үқсас болғанымен, әр түрлі гормондар түзеді. р-жасушалы аденома (шсулома) инсулин, а-жасушалы аденома (глю-кагонома) глюкагон, ү-жасушалы аденома (гастринома) гастрин ондіріп шығарады. Бүлардың қауіпті түрлерінің бәрін қатерлі ин­ сулома деп атайды.





212


Ж.Ахметов. Патологиялық анатомия


Асқазан-ішек жолына АРУД — жүйесіне жататын, энтерохро-маффиндік жасушадан өсетін, карциноид ісігі тән. Кейде ісік жасу-шалары биологиялық белсенді зат серотонин бөліп шығарып, кли-никада карциноид синдромымен бейнеленеді. Карциноид ісігі бір-біріне өте үқсас, кішкентай, қоңыр, ядросы ортасында орналасқ-ан, хроматинге бай, домалақ жаеушалардан түзілген, үялы не белдеулі қүрылымдар түзеді. Олардың араларын дәнекер тін бөліп жатады. Карциноид соқыр ішек өсіндісінде, аш ішекте көп кездеседі, кейде ол ішек қабырғасына ене өсетін, метастаз беретін, нағыз қатерлі ісікке (қатерлі карциноид) айналып кетеді (61-сурет). Ба­ска бездердің ісіктерін "Жеке бөлімде" қараңыз.

8-4. МЕЗЕНХИМАЛЫҚ ІСІКТЕР

Мезенхима деп дәнекер тіндердің барлық түрлері пайда бола-тын эмбриондық тінді атайды. Мензенхимадан дәнекер тін, қан тамырлары бүлшықеттер, шеміршек және сүйек тіні, сірлі қабық-тар (мезотелий) қан жасау жүйесі дамиды.


8 бөлім. Ісіктер _____________________________________________________ 1 і:*

Осы тіндердің жетіліп үлгермеген (камбиалдық) элементтерінен белгілі бір жағдайларда қатерлі және қатерсіз ісіктер өсіп шыгады.

Мезенхимадан өсетін қатерсіз ісіктер. Фиброма жетілген тал-шықты дәнекер тіннен өсетін қатерсіз ісік. Ол теріде, теріасты шелінде, сүт безінде, жатырда, бүлшықет аралығында осіп, бірте-бірте үлкейіп колденеңі 4-6 сантиметрге жетеді. Ісік айналасын-дағы тіндерден капсуламен шекараланған. Қүрамындағы жасуша-лар мен дәнекер тіннің арақатынасына байланысты фиброманы қатты және жүмсақ түрлерге бөледі. Жумсақ фиброма негізінен фибробласт, фиброцит жасушаларынан түзілген, олардың арасында аралық тін мен жіңішке коллаген талшықтары көрінеді. Аралық тін ісінген жағдайда фибробласт жасушалары бір-бірінен алшақ-тап, жүлдыз тәрізді болып қалады. Ісіктің бүл түрін миксома деп атайды. Қатты фиброма эр түрлі бағытта орналасқан дәнекер тін талшықтарынан және аз мөлшердегі фибробласт жасушаларынан қүралған. Ісік стромасы кейде гаалинге үқсас қатты. Десмоидтың фиброма қатты фиброманың бір түрі, іпггің тік бүлшықетінің апо-неврозынан өседі. Ісік үршық тәрізді, қатарласа орналасқан тал-шықтар түзетін жасушалардан қүралған. Десмоидтың фиброма-дан айырмашылығы ол айналасындағы тіндерге еніп шекарасыз өседі. Десмоид басқа жерлерде де өсуі мүмкін, оның экстраабдо- миналды десмоид деп атайды.

Дерматофиброма (гистиоцитома), терімен байланысқан дәне-кер тін ісігі. Ісік жасушалары кейде фибробласт жасушаларында коллаген түзіп, кәдімгі фибромаға үқсап, кейде гистиоцит жасу­шалары басым болып олардың арасында көпядролық цитоплазма-сында май немесе гемосидерин бар, Тутон жасушалары пайда бо-лады. Ісік қүрамында қан тамырлары да коп, сондықтан дермато-фиброманың ангиофиброма-тоздық, липидтік жөне сидерофилдік түрлерін ажыратады (М.Ф.Глазунов).

Липома — май тінінің қатерсіз ісігі. Ол кесіп қарағанда сары немесе ақшьш сары түсті, салмағы 10-15 килограмға дейін жетуі мүмкін. Әдетте липома айқын шекараланган ісік, бірақ кейде ол бүлшықет арасына сіңіп оседі. Липома колемі мен пішіні әр түрлі май жасушаларынан түзілген. Егер маймен бірге дәнекер тін өсіп кетсе ісікті фибролипома деп атайды. Липома қүрамында қан жаса-ушы элементтер болса оны миелолипома дейді. Бүйректің кыртыс-ты қабатында май тінінен, қан тамырларынан және бірыңғай са-лалы бүлшықет талшықтарынан қүралған сирек кездесетін ісік — ангиомиолипома оседі.

Гибернома қоңыр май тәрізді оте сирек кездесетін ісік. Қоңыр май қалдықтары кездесетін жерлерде: омыртқа, бүйрек, бүйрекүсті








214


Ж.Ахметов. Патологиялық анатомия


62-сурет. Фибромиома . Ван Гизон бояуымен дәнекер тін қара

түсті көрінеді

безі айналасында, жауырын аралығында, мойында, қолтық астын-да дамиды. Қоңыр май алғашқы рет қысқы үйқыға кететін жану-арлардан табылған. Гибернома (латынша: hibernus — қысқы) термині де осы түсінікпен байланысты. Ісік коңыр түсті түйін түрінде өсіп, көдценеңі 5-8 сантиметрге жетеді. Ісік көппішінді, цитоплазмасы май тамшыларымен толған түйіршікті, ядросы хроматинге бай жа-сушалардан қүралған. Олардың арасында өте ірі, кейде көпядролы жасушалар да кездеседі.

Лейомиома бірынғай салалы бүлшықет ісігі, көбінесе жатырда, асқазан-ішек жолдарында кездеседі. Ісік әртүрлі бағытта жайғасқан бүлшықет талшықтарынан түзілген. Ісік қүрамывда дәнекер тін басым болса, ол ісік фибромиома деп, қан тамырлары көп болса — ангиомиома деп аталады. Жатырда фибромиома салмағы 70 кило­грамма дейін жеткендігі анықталған (62-сурет).

Рабдомиома көлденең жолақты бүлшықет ісігі жүректе, аяқ-қол бүлшықеттерінде өседі, оның көлденеңі 10-15 сантиметрге жетеді. Ісік үрықтық кезендегі бүлшықет талшықтарына үқсас жасушалардан және миобластардан қүралған. Кейбір жасушалар-да көлденеңжолақтардың табылуы, бүл ісіктің рабдомиома екенінің морфологиялық белгісі болып саналады.


8 белім. Ісіктер ___________________________________________________________

Қан және лимфа тамырлары ісіктері

Қан және лимфа тамырлары ісіктерінің көпшілігі дизонтогенездік негізде дамиды. Олардың қатерсіз түрлеріне капиллярлық, кавер-налық, веналық гемангиомалар, гломусангиома, қатерсіз геманги-оперицитома, лимфангиома жатады.

Капиллярлық гемангиома ең көп кездесетін ісік. Ол бет терісінде, мойында, арқада, көкшіл не қызғылт түсті дақ немесе түйін түріңде көрінеді (63-сурет). Микроскоппен қарағанда бір-біріне өте жа-қын жатқан. 1-2 қабатты, эндотелийге үқсас жасушалармен ас-тарланған, шекарасы анық білінбейтін майда қан тамырларынан (капиллярлардан) түзілген. Каверналық гемангиома қоңыр қызыл түсті түйін түрінде бауырда, асқазан-ішек жүйесінде, терідё кездеседі. Бауьфдың каверналық ангиомасы жарылып кеткенде ішке қан кету мүмкін. Ол қабырғасы жүқа, ішкі қабаты эндотелий жа-сушаларымен астарланған, бір-бірімен жалғасқан, қанмен толған ірі қуыстардан түзілген.


63-сурет. Капиллярлың гемангиома


Веналық гемангиомада қан тамырларының саңылуы бір-бірінен -қалың дәнекертіңдік қабатпен бөлінген. Оның қүрамында бірыңғай



217


8 белім. Ісіктер











216

Ж.Ахметов. Патологиялық анатомия

салалы бүлшықет талшықтары да болады. Гломусангиома терідегі гломустардан, артерия жене вена жүйелерін біріктіруші қан та-мырлардан, оңың ішінде Суке-Гойер өзегі деп аталатын артерия-лық бөлігінен өсетін ісік. Микроскоппен қарағанда ісіктің төртіпсіз орналасқан, ішкі қабаты эңцотелиймен қапталған майда саңылау төрізді қан тамырларынан түзілгендігі көрінеді. Олардың пішіні домалақ не сопақша, цитоплазмасы ашық, ядролары гиперхром-ды боялған тығыз, эпителиоидты жасушалар қоршап жатады. Қатерсіз гемагиоперицитома капилляр айналасындағы перицит жа-сушаларьшың көбейіп өсіп кетуімен сипатталады. Эндотелий жа-сушаларыңда өзгерістер болмайды. Лимфангиома лимфа тамырла­рынан өсетін ісік. Олардың капиллярлық, каверналық, кистоздық түрлерін ажыратады. Лимфангиома жайылмалы түрде не бірнеше кисталардан түзілген түйін түрінде өседі, ол жайылмалы түрде өскенде ісік пайда болған жер үлкейіп, тідце макроглоссия, ерінде макрохейлия деп аталатын өзгерістерге әкеледі. Кистоздық лим-фангиоманы кесіп қарағанда олардың ішінде сәл сарғыштау, мөлдір сүйықтық көрінеді.

Қатерсіз синовиома көбінесе ірі буьщцарда кездесетін, көдценеңі бірнеше сантиметрге жететін, қоңыр аралас ақшыл түсті қатты ісік. Синовиоманың бір фазалы жөне екі фазалы түрлері бар. Бір фазалы синовиома негізінен үршық төрізді, ал кейде тек ірі, ци­топлазмасы ашық түсті жасушалардан қүралған. Екі фазалы сино-виомада аталған жасушалардың екі түрі де кездеседі. Олардың ара-сыңца эпителийге үқсас жасушалармен астарланған өзектер пайда болады. Ісік жасушаларынын арасында қүрамында май тіні бар ксантомдық жөне полиморфты ядролы алып жасушалар да көрінеді. Бүл ісікке гемосидерин жиналып қалу төн. Кейде сүйекке және шеміршекке айналған алқаптар көрінеді.

Мезотелиома сірлі қабақтардың ішкі қабатын астарлап жата-тын мезотелий жасушаларының ісігі. Қатерсіз мезотелиома бар-лык, сірлі қабықтардан, өсіресе, плеврадан жиі өсетін, қатты кон-систенциялы ісік. Ол озінің микроскоптық көрінісі бойьшша жа-сушаға бай фиброманы елестетеді.

Остеома сүйек тінінің ісігі, оның тығыз жөне кеуек түрлері бар. Қальшты жағдайда сүйек белгілі бір ретпен жайғасқан сүйек белдеулерінен түзілген болса, остеомада олар ер түрлі бағытта орналасқан жөне жетілу мерзімі өр түрлі сүйек тінінін қүралған, араларында пластинкалық жөне талшықтық сүйек тіні, кеңейген гаверс өзектері, сүйектің сорылу ошақтары да корінеді.

Остеоидтық — остеома (қатерсіз остеобластома) сүйектердің диафизінде кездесетін. диаметрі 1 сантиметрден аспайтын қатерсіз



Сурет. Хондрома

ісік. Ол бір-бірімен жалғасып жатқан сүйекке үқсас және кальций түздары аз сүйек беддеулерінен түрады. Олардың арасында көпяд-ролы алып жасушалар - остеокластар және дөнекер тін элементтері осіп кеткен.

Хондрома гаалин шеміршегінен өсіп шығатын қатты ісік (64-сурет). Ең көп кездесетін жері қолдың, аяқтың майда сүйектері, омыртқа. Ісік сыртқа қарап оссе - оны экхондрома деп, сүйек өзегіне қарап оссе - энхондрома деп атайды. Хондрома негізгі зат ішінде жеке-жеке түйіншелер түрінде орналасқан толық не шала жетілген шеміршек жасушаларынан түзілген. ҚатерсЬ хондробластома ара-лык затқа оте бай, хондробласт жасушаларынан түзілген ісік. Олар-дың арасында копядролы алып жасушалар (остеокластар) да бар.

Мезенхиманың қатерлі ісіктері

Мезенхимадан осетін қатерлі ісіктерді саркома (грекше sarcos - ет) деп атайды, олар кесіп қарағанда балық етіне үқсас.

Саркоманың мезенхиманың қатерсіз ісіктерінен айырмашы-лығы, онда жасуша атипизмі жақсы дамыған, митоздар көп, айна-ласындағы тіндерге ене өсіп негізінен гематогенді метастаздар береді. Ісіктің тез осуіне байланысты саркомда некроз ошақтары пайда болады.

Фибросаркома дәнекер тіннің қатерлі ісігі, ол аяқ-қоддың жоға-рғы бөлігіңце, жүмсақ тіндердің арасында түйін түрінде немесе айналасьшдағы тіндерге ене өскен ісік түрінде байқалады (65-су-рет). Фибросаркома басқа саркомаларға карағанда баяу өскендіктен,






218


Ж.Ахметов. Патологиялық анатомия




Сурет. Фибросаркома

ауру дәрігерге көрінгенде ол әжептәуір үлкейіп, көлденеңі орташа 8 сантиметрге жетеді. Фибросаркома дәнекер тін талшықтары мен жасушаларынан түзілген. Оның жетілген және жетілмеген түрлері бар. Жетілген фибросаркома коллаген талшықтарынан түрады, олардың арасында үршық тәрізді, ядросы ірі, гиперхромды фи-бобласт тәрізді жасушалар кездеседі. Ісікте типтік митоздар саны көп, атипиялық митоздар бірен-саран.

Жетілмеген фибросаркомада жасушалар саны басым олардың ішінде атипиялық митоздар көп, ал строманың аздығы сондай кей жерлерде ісік тек жасушалардан қүралган. Кейбір ісіктерде көпяд-ролы, полиморфты жасушалар кездеседі. Ісікте некроз ошақтары, қан қүйылған жерлер көрінеді. Жас балаларда тума фибросаркома кездеседі.

Дерматофибросаркома терімен байланысты ісік, арқада, иықта және балтырда тері астынан томпайып түрған түйін түрінде бай-қалады. Ол баяу дамып, алып тастағанда қайта өсіп шығады (ре­цидив), бірақ метастаз беруі өте сирек. Ісік қүрамында жасушалар да көп, олардың арасында көгощролы Тутон жасушаларына үқсас жасушалар, цитоплазмасы көбіктенген, көппішінді атипиялық жасушалар, бүралган (муарлы) және ырғақты қүрылымдар кездеседі.


8 бөлім. Ісіктер _______________________________________________________ l *^

Липосаркома май тінінін, қатерлі ісігі, кез келген жаста кездеседі. Ісік өсіп, салмағы 3 кг және онан да көп болады. Кесіп қарағанда түйін түрінде немесе айналасында шекарасыз өсіп кет-кен ісік түрінде көрінеді. Түсі ақшьш сары, кейде қан қүйылу, некроз ошақтары болуына байланысты шүбарланған. Липосарко-маның бірнеше түрі бар: 1) негізінен жақсы жетілген липосарко­ма. Бүл жерде липоциттерде өзгерістер аз, ядролары гиперхромды, митоздар сирек, арасында дәнекер тін талшықтары көп, 2) миксо-идтық (үрықтық) липосаркома үрық кезеңіндегі май тінін елестетеді. Шырышты тін арасында липобластар және липоциттер көрінеді, 3) домалақ жасушалы липосаркома негізінен майда ли-поциттерден түзілген, 4) көппішінді (жетілмеген) липосаркома жасушалар қүрамының түрлілігімен және ядролардың айтарлық-тай атипитігімен сипатталады.

Қатерлі гибернома ісік жасушаларының арасында бірядролы және көпядролы, ерекше ірі, атипиялық жасушалардың болуымен ерекшеленеді. Сонымен қатар қатерсіз гиберномаға тән жерлерде * кездеседі.


66-сурет. Гемангиәндотелиома


Қатерлі лейомиома (лейомиосаркома), бірыңғай салалы бүлшы-қет ісііі, оның екі түрі бар: 1) Типтік қатерлі лейомиома кәдімгі лейомиомага үқсас, олардан тек жасуша атиптігімен ғана


220


Ж.Ахметов. Патологиялық анатомия


8 белім. Ісіктер









221


 



ерекшеленеді. 2) Атипиялық қатерлі лейомиомада жасушалар полиморфизм! басым, әсіресе көпядролы симігаастардың болуы осы ісік үшін тән морфологиялық белгілердін, бірі болып саналады. Рабдомиосаркома өте катерлі ісіктердің бірі, көптеген метастаз береді. Микроскопией қарағанда бүл ісік көлденең жолақты бүлшықет жасушаларының үрықтық, даму кезеңіне сай келетін полиморфты, айырықша атипизмді бірядролы, кейде қосядролы жасушалардан қүралған. Бүл ісік диагнозын анық қою үшін цитоплазмасында көлденең жолағы бар бүлшықет жасушаларьш іздеп табу керек.

Қатерлі гемангиоэндотелиома бір-бірімен ретсіз жалғасып жатқ-ан, атипті эндотелий жасушаларымен астарланған майда қан та-мырларынан қүралған (66-сурет). Қатерлі гемангиоперицитома ісік жасушаларына (периіщттердің) қан тамырлары сыртывда өсіп-өнуімен, олардың атиптігімен сипатталады.

Ангиосаркома кан тамырларынан өсіп шығатын аса қатерлі ісік. Жоғарыда айтылған қан тамырларының қатерлі ісіктерінен айыр-машылығы бүл жерде атипизм айрықша кейде ісіктің қан тамырла-рымен байланысы анық байқалмайды. Ісік үршық тәрізді, көппішінді тәртіпсіз орналасқан жасушалар тізбектерін түзеді, эвдотелийге үқсас жасушалары жетілмеген, перициттік күрылымдары жоқ.

Лимфангиосаркома лимфа тамырларынан өсетін, атипті эндо­телий жасушаларымен астарланған қуыстар түзетін ісік.

Қатерлі синовиома. Синовиоманың қатерсіз түрі жоқ, деген ғылыми үғым бар. Бүл жерде цитоплазмасы ашық немесе үршық тәрізді жасушалардан қүралған ісік көрінеді. Синовиоманың екінші түрі үршық тәрізді жасушалы саркоманы елестетеді, олардан тек ашық жасушалардан түзілген, эпителийге үқсас қүрылымдар барлығымен ғана ерекшеленеді. Дегенмен қатерлі синовиомада

жасуша атипизмі көбірек кезде-седі (67-сурет).

67-сурет. Алыпжасушалы синовиома

Қатерлі мезотелиома сірлі қабықтардың өте қалыңдап кетуімен, олардың қуысының тарылып немесе бүтіндей ты-ғындалып қалуымен сипаттал-ған ісік. Мезотелий жасушала­ры безді өзектерге үқсап не бүрлі қүрылымдар түзіп, солар-дың ішін және сыртын қаптап жатады. Ісік стромасы дәнекер тін талшықтарынан түрады. Олардың арасыңда біряд-ролы


»"•!.*»*• ' "' Jk \ ^*' Г^'

 

 

... ТЩЩЩ^

 









Дата: 2018-12-28, просмотров: 292.