6.4.2. Хромосомалардың жіктелуі. Хромосомалардың Денверлік номенклатурасы.
6.4.3. Хромосомалардың Париждік номенклатура.
6.4.4. Кариотип анықтамасы,медициналық-генетикалық маңызы
Ақпараттық-дидактикалық блок:
Ең алғаш 1956 жылы француз цитогенетиктері Тийо және Леван адамның хромосомаларының нақты санын, 46, анықтады.
Адамның (сондай-ақ басқа да түрлердің) харомосомалар санын анықтаудың қиындығы олардың зерттелетін препараттарда ретсіз орналасуы, жеке хромосомалардың түсіп қалуы және басқа да техникалық қиындықтарға байланысты болды.
Тегіс боялған адам хромосомаларын жіктеу алғаш рет 1960 жылы АҚШ-тың Денвер қаласында өткен халықаралық конференцияда қабылданды. Кейіннен бірқатар өзгертулер мен түзетулер енгізілді (Лондонда 1663 жылы және Чикагода 1966 жылы). Денверлік жіктеу бойынша адамның барлық хромосомалары центромералалық индексі (қысқа иығының ұзындығының хромосоманың түтас ұзындығына қатынасы, пайызбен есептелінеді) және ұзындықтары бойынша 7 топқа бөлінеді. Топтар ағылшын әріптерімен А-дан G-ға дейін белгіленеді. Хромосома жұптарын араб сандарымен белгілеу қабылданған. Топтардың сипаттамасы 1-кестеде көрсетілген.
1-кесте .
Адам хромосомаларының Денверлік жіктелуі
| Х ромосом а топтары | Нөмері | Хромосомалардың центромера және иықтарының орналасуы бойынша сипаттамасы |
| А (I ) В (II) С (III ) Д (IY) Е (Y) F (YI) G (YII) | 1–3 4–5 6–12, Х 13–15 16–18 19–20 21–22, Y | Ең ірі метацентрлік Ірі субметацентрлік Орташа мета – және субметацентрлік Орташа акроцентлік Кіші субметацентрлік Кіші метацентрлік Кіші акроцентрлік |
Идиограмма- хромосомаларды мөлшерінің кішіреюі бойынша жұптарымен орналастыру.
Хромосомаларды рутиндік бояу тек олардың санындағы өзгерістерді (трисомияны, моносомияны және т.б.) анықтау мүмкін болмады.
Денверлік жіктелудің кемшілігі бір топтағы хромосомаларды (С тобы 6-12 хромосомалар, орташа субметацентрлік) ажырату қиын болды. Нәтижесінде хромосоманың құрылымындағы өзгерістерді анықтау өте қиын болды немесе тіпті анықталмады.
Рутиндік бояу арқылы анықталмаған хромосома құрылысындағы өзгерістер (делециялар, транслокациялар, инверсиялар) дифференциалды бояу арқылы идентификациялануы қажет.
1971 жылы хромосомаларды стандарттау және жіктеу бойынша Париждік конференциясында хромосомаларды бояудың дифференциалды әдістері бекітілді. Адамның хромосомаларының прометафазалық және метафазалық идиограммалары осыған негізделіп жасалды. Күрделі дифференциалды бояу әдісі арқылы әр хромосоманың ерекше күңгірт және ақ жолақтары (сегменттері) бойынша хромосома жиынтығындағы әр хромосоманы ажыратуға болады. Хромосоманың қысқа иығы-р, ал ұзын иығы – q әрпімен белгіленеді. Дифференциалды боялған әр хромосомада 1-ден 4-ке дейін аудандар бар. Боялу дәрежесіне қарай(ашық және күңгірт жолақтар) ауданның ішінен сегменттерді ажыратуға болады. Сегменттер де аудандар сияқты центромерадан теломерға қарай ретімен орналасады. Митоздың профаза сатысында хромосоманың гаплоидты жиынтығынан 2000-нан астам сегменттер анықталған. Осылай хромосома жиынтығындағы әр хромосоманы, оның бөлігіктерін карталап, хромосома картасын құрастыруға болады.
Мысалы: 6 р 1.5 шартты белгісі – 6 хромосома, қысқа иығы, 1-ауданның 5-сегменті дегенді білдіреді.
Қазіргі уақытта дифференциалды бояудың немесе бэндингтің 4 негізгі әдістері бар. Бұл әдістер арқылы әр хромосомадағы арнайы кезектесіп түрлі түске (ашық, күңгірт) боялған жолақтарды анықтауға болады: Q, G, R, және С-бояулары.
Жолақтарды анықтауға арналған әдістердің ішінде С-әдісі және G-әдісі кең қолданылады. Екі жағдайда да бояу ретінде Гимза реактиві қолданылады. Ал жолақтардың орналасуындағы айырмашылықтар фиксация алдындағы өңдеу кезіндегі ерекшеліктеріне байланысты.
G-әдіс (G-бэндинг). Алдын-ала, әдетте трипсинді (протеаза; пептидтер мен ақуыздар арасындағы пептидтік байланысты үзетін, гидролаз классына жататын ферменттер, сол сияқты протеолиттік ферменттер) қолданып, жақсы өңделген хромосомалар Гимза (Giemsa) бояуымен боялады. Жарық микроскопы арқылы хромосомалардағы ашық және күңгірт жолақтар— G-сегменттер көрінеді. G-әдісімен ірі емес аберрацияларды және маркерлік хромосомаларды (қалыпты гомологты хромосомаларға қарағанда басқаша сегменттелген) анықтауда жақсы нәтиже береді.
С-әдіс (C-бэндинг) хромосома бойындағы күңгірт жолақ түріндегі гетерохроматинді аймақтарды анықтауға мүмкіндік береді. Интерфазалық жасушалардың ядросында тығыздалған күйде болатын гетерохроматинді аймақтар микроскоп арқылы тығыз боялған түйіршік түрінде көрінеді. С-әдісімен боялмайтын хромосома бөліктері, барлық түрлердің генетикалық материалдарының 80-90% құрайтын эухроматиндік (ашық жолақтар) аймақтарға сәйкес келеді. Q, G, R, әдістерімен қатар цитогенетикада FISH әдісін (FluorescenceinsituHybridization) қолданады.
Молекулалық цитогенетиканың жетістіктері нәтижесінде хромосомаларды зерттеудің жаңа әдістері пайда болды. Солардың бірі флюоресцентті гибридизация әдісі insitu (FISH). Бұл әдіс зерттелетін оъбектінің ДНҚ-сымен комплементарлы әрекеттесетін, ДНҚ-зонд деп аталатын, ұзын емес жасанды ДНҚ нуклеотидтер жүйесіне негізделген, ДНК-зонд флюоресценттелен затпен байланысқан. Зертелінетін объектінің ДНҚ-сымен ДНК-зондтың комплементарлы әрекеттесуі ДНҚ гибридизациясы деп аталады. Егер гибридизиация жүрсе, бұл құбылыс люминесентті микраскоп арқылы анықталынып, зерттелінетін үлгіде ДНҚ-зондқа комплементарлы кесіндінің бар екендігін көрсетеді. Бұл әдістің көмегімен, түрлі ДНҚ-зондтарының жиынтығын қолданып, тіпті бөлінбей тұрған жасушалардың өзінен хромосомалар санындағы өзгерістерді немесе патологиялық генді, сонымен қатар, жай әдістер арқылы анықталынбайтын ұсақ делеция (микроделецияларды да) сияқты хромосомалық мутацияларды анықтауға болады. Түрлі хромосомалар немесе олардың бөліктері түрлі-түсті құрылым ретінде көрінеді.
Адам кариотипі
Жасушадағы саны, көлемі және пішіндерімен сипатталатын диплоидты хромосомалардың жиынтығы кариотип деп аталады. «Кариотип» терминін 1924 жылы совет цитологы Г.А. Левитский енгізді. Кариотип — бұл түрдің бейнесі десе де болады. Әртүрдің хромосомалар саны өзіне тән арнайы болады. Түрлі ағзаларда хромосомалар мөлшері кең көлемде ауытқып отырады. Хромосомалар мөлшері 0,2 мкм-ден 50 мкм-ге дейін болуы мүмкін.
Барлық хромосомалар аутосомды және әйел мен ер адамның жынысының қалыптасуын анықтайтын жыныс хромосомалары деп бөлінеді:
1. Аутосомалар – жыныстық емес хромосомалар; адамда сомалық жасушаларында 22 жұп болады (жыныс жасушаларында 22 тақ).
2. Жыныс хромосомалары – жынысында айырмашылықтары бар ағзалардың, жынысты және жыныспен тіркес белгілерді анықтайтын гендер орналасқан хромосомалар. Адамдар мен жануарлардың аналық жыныстарында бірдей екі Х- хромосомасы (ХХ), ал аталықтары Х және У (ХУ) хромасомалары болады.
Қалыпты ер адам кариотипі 46, ХУ, әйел адам кариотипі 46, ХХ. Ер адамдар мен әйелдерде жалпы хромосома саны 46 ал ХХ, ХУ жыныс хромосомалары, түрліше болады. Бір жұпқа жататын, ұқсас хромосомалар гомологты деп, ал бір-бірінен айтарлықтай айырмашылықтары бар хромосомалар гетерологиялық деп аталады.
Адам кариотипіндегі өзгерістер кешенді даму ақаулықтарына алып келеді. Мұндай ақаулықтардың көпшілігі ағзалардың тіршілік қабілетін төмендетеді. Адамның кариотипін зерттеу хромосомалық ауруларды анықтауға және алдын алуға мүмкіндік береді.
Адам кариотипін зерттеу әдісі
1. Зерттеу үшін алынған материалға (сүйектiң қызыл кемiгiнiң жасушасы немесе қан лейкоциттерi) бөлін қарқындылығын жоғарлату үшін ФГА (фитогемагглютинин) қосады.
2. Бөліну жіпшесін бұзу үшін және бөлінуді метафазада тоқтату және ширатылуды жоғарлату үшін колхицин қосады.
3. Хромосомалар ажырау үшiн гипотоникалық ерiтiндi қосады.
4. Сiрке қышқылы мен спирт қосылған ерiтiндiде фиксация жасалынады.
5. Орсеин, фуксин және азур бояуларымен боялады.
6. Препаратты дайындайды.
7. Суретке түсiру.
8. Хромосомалардың мөлшері және центромерасының орналасуы бойынша
гомологтық жұптарын табу.
9. Гомологтық жұптарды мөлшерінің кішіреюіне байланысты орналастыру.
* Ағылшын және орыс тілдерінде талдау үшін
6.5. Оқыту әдістері: студенттердің сабақтың мәнін, мақсатын және міндеттерін; түсінгенін қысқа, анық, ойын жүйелі жеткізу және түсінген материалын сызба нұсқа, кесте, сурет түрінде көрсету; тест қателіктерімен топпен жұмыс; есептер шығаруды көрсету және түсіндіру, сызбалар толтыруға бағыттай отырып ауызша сұрау; тақырып бойынша бейнефильмдер көру.
6.6. Әдебиеттер:
Негізгі:
6.6.1. Аманжолова Л.Е. Жалпы және медициналық генетиканың биологиялық негіздері. А.,2006, б. 65-77.
6.6.2. Биология. Под ред. В.Н.Ярыгина в двух книгах. М., 2001, т. 1, б. 117-149.
6.6.3. Генетика. Под ред. Иванова В.И. М., 2006, с. 68-77.
6.6.4. Қазымбет П.Қ., Аманжолова Л.Е., Нұртаева Қ.С. Медициналық биология. А., 2002, б. 44-55.
6.6.5. Қуандықов Е.Ө., Аманжолова Л.Е., Молекулалық биология негіздері.А., 2008, б.100- 110.
6.6.6. Қуандықов Е.Ө., Әбілаев С.А. Медициналық биология және генетика. А., 2006,б.17-24.
6.6.7.Медициналық биология және генетика.Оқу құралы проф. Қуандықов Е.Ө.ред.А.,2004,б.20-29.
6.6.8. Мушкамбаров Н.Н., Кузнецов С.Л. Молекулярная биология. М., 2003, б.5-65.
Қосымша:
6.6.9. Жимулев И.Ф. Общая и молекулярная генетика.Новосибирск, 2006, б. 237-351.
6.6.10. Қуандықов Е.Ө., Нұралиева Ұ.Ә. Негізгі молекулалық –генетикалық терминдердің орысша-
қазақша сөздігі А., 2012, б. 3-111
6.6.11. Наследственные болезни: национальное руководство/под.ред.акад. РАМН Н.П. Бочкова.-М.: ГЭОТАР-Медиа, 2012 С.33-69.
6.7. Бақылау
6.7.1. Когнитивті (білім) құзыреттілікті бағалау:
6.7.1.1. Тақырыптың сұрақтары бойынша ауызша сұрау.
6.7.1.2. Тест бақылау – 10 сұрақтан 3 нұсқа.
6.7.1.3. Тақырып бойынша кәсіби терминдерді ағылшын және екінші тілде игеруін тексеру
6.7.2. Тәжірибелік дағды құзыреттілігін бағалау:
6.7.2.1. Тапсырма. Адам хромосомаларының микросуретiмен жұмыс істеу. Метафазалық пластинканы пайдаланып, идиограмма құрастыру. Ол үшін әрбір хромосоманы қырқып, мөлшеріне қарай жұптастырып, хромосома топтарын және типтерін анықтап, альбомға желімдеу керек.
6.7.2.2. Тапсырма .
| Х ромосом а топтары | Кариотиптегі реті | Центромералық индексі,% | Хромосоманың сипаттамасы |
| А | 1 2 3 | 48-49 38-40 45-48 | Ең ірі метацентрлік Ең ірі субметацентрлік Ірі метацентрлік |
| В | 4,5 | 24-30 | Ірі субметацентрлік |
| С | 6-12 | 27-42 | Орта субметацентрлік |
| D | 13,14,15 | 14-24 | Орта акроцентрлік |
| E | 16,17,18 | 28-43 | Кіші субметацентрлік |
| F | 19,20 | 36-46 | Кіші метацентрлік |
| G | 21,22 | 13-33 | Кіші акроцентрлік |
| Х-хромосома | 23 | 38-42 | Орта субметацентрлік (С тобындағы хромосомалар тобына ұқсас) |
| Y-хромосома | 23 | 0-26 | Кіші акроцентрлік |
Адамның хромосома жиынтығының фотокөшірмесінде қысқа(р) және ұзын(q) иықтарының салыстырмалы ара қатынасы өлшенген және анықталған(p/q):
1) 3,1/4,9
2) 1,7/4,3
3) 1,7/4,3
4) 0,6/3,0
5) 1,2/2,1
6) 1,2/1,4
7) 0,6/1,4
Зерттелген кариотиптегі жоғарыда көрсетілген әр хромосоманың центромералық индексін (пайызбен) формула бойынша p/ (p+q) х 100% есептеңіздер.
6.7.2.3. Адам хромосомасының жіктелуі және типтері кестесін толтыру.
а)
| Хромосоманың жіктелуі | Жіктелудің ерекшеліктері |
| Париждік | |
| Денверлік |
б)
| Хромосом типтері | Сипаттамалары |
| Метацентрлік | |
| Субметацентрлік | |
| Акроцентрлік | |
| Телоцентрлік |
6.7.2.4. Париждік номенклатура бойынша символдарды жіктеңіздер:
- 46, ХХ 1p2.2;
- 46, XY 3p12, p23;
- 46, XX 9p13, q23;
- 46, ХХ 8p11.
6.7.2.5. Қалыпты адам кариотипінде 44 аутосомды және 2 жыныс (ХХ, ХУ) хромосомлары бар.
- Қалыпты әйел және ер адамның кариотипін символикалық түрде жазып көрсетіңіздер.
6.7.2.6. Ауру адамдардың кариотипін талдаңыздар:
1) 47,ХУ,G+;
2) 46,ХХ,1р+;
3) 46ХУ,14q-;
4) 47ХХ,+14р+;
5) 46,ХХ,del(1)(q21);
6) 46,ХУ,t(2;5)( q21; q31);
7) 46,ХХ,r(18)
Ескерту: del- делеция,t-транслокация, r-сақина тәрізді хромосома.
6.7.2.7. Адамдардың кариотипіне жынысына сәйкес қалыпты немесе патологиялық жағдайларға талдау жасаңыздар:
1) 46,ХХ;
2) 46,ХУ;
3) 46,ХХ/46,ХУ;
4) 47,ХХ,+21;
5) 47,ХУ,+21;
6) 47,ХУ,+13;
7) 47,ХХ,+18;
8) 45,Х;
9) 47,ХХХ;
10) 48,ХХХХ;
11) 47,ХХУ;
12) 47,ХУУ.
6.7.3. Бақылау сұрақтары:
6.7.3.1.Хромосомтиптерінің жіктелуі.
6.7.3.2.Хромосомалардың Денверлік жіктелуінің принциптері.
6.7.3.3. Хромосомалардың Париждік жіктелуінің принциптері.
6.7.3.4. Генетикалық материал өзгеруінің медицинадағы маңызы.
Үш тілдегі түсіндірме сөздер:
| На русском языке | На казахском языке | На английском языке |
| Кариотип – количественная и морфологическая характеристика диплоидного набора хромосом определенного вида | Кариотип – белгілі бір түрдің хромосомаларының диплоидтық жиынтығының морфологиялық және сандық сипаттамасы | Karyotype– quantitative and morphological characteristic of diploid set of chromosomes of certain species |
| Теломеры – концевые участки хромосом, не содержащие гены и состоящие из множестве нуклеотидных повторов | Теломерлер – гендері болмайтын, көп қайталанатын нуклеотидтерден тұратын хромосома ұшындағы аймақтар; | Telomeres – end parts of chromosomas without genes, consisting numerous from nucleotide sequences |
| Метацентрические-равноплечая хромосома | Метацентрлік –тең иықты хромосома | Metacentric – chromosome with equal arms |
| Субметацентрические-неравноплечая хромосома | Субметацентрлік-тең емес иықты хромосома | Submetacentric- chromosome with unequal arms |
| Акроцентрические-с очень короткими плечами | Акроцентрлік- бір иығы өте қысқа хромосома | Acrocentric – with very short arms |
| Телоценрические-одноплечая хромосома | Телоцентрлік-бір иықты хромосома | Telocentric – single-arm chromosome |
| Идиограммы- попарное расположение хромосом порядке убывания размеров | Идиограмма- жұп хромосомаларды мөлшерінің кішіреюіне қарай орналастыру | Ideogram – chromosomesarranged in pairs according to decreasing size |
| Денверская классификация хромосом-В1960 году была принята первая классификация хромосом человека, которая помогла анализировать кариотипы людей. В основу классификации хромосом были положены морфологические характеристики: размеры, форма, положение центромеры. 23 пары хромосом человека разбили на 7 групп от A до G. | Хромосомалардың Денверлік жіктелуі -1960 ж. Ең алғаш адам хромосомаларын жіктеу қабылданды.Бұл жіктеудің негізінде хромосомаларды морфологиялық сипаттамаларына: мөлшері, пішіні, центромерасының орналасуна қарай орналастырды. Адамның 23 жұп хромосомасын А-дан G –ға дейін 7 топқа бөлді. | Denver classification of chromosomes – in 1960, the first classification of human chromosomes was accepted, which helped analyzed human karyotypes. It was based on morphological characteristics: size, shape, centromere position. 23 pairs of chromosomes were divided into 7 groups A to G. |
| Парижская классификация-На основе избирательной окраски в 1971 году в Париже были разработаны карты линейной дифференцированности хромосом человека и предложена система их обозначения. | Париждік жіктелу-хромосомаларды таңдамалы бояудың негізінде 1971 жылы Парижде өткен конференцияда адам хромосомаларыныңкартасы жасалынды және оларды белгілеу жүйесі ұсынылды. | Paris classification – in 1971, based on differential screening maps of human chromosomes linear differentiation were developed in Paris, and a system of their labeling were introduced. |
Құрастырушы: оқыт. Г.Т. Танеева
№ 6 Тәжірибелік сабақ
6.1. Тақырыбы: Нуклеин қышқылдары, құрылысы, жіктелуі, қызметі
6.2. Мақсаты: студенттерде нуклеин қышқылдарының құрылысы мен қызметі, молекулалық биологияның заманауи медицинасындағы рөлі туралы түсініктер қалыптастыру.
6.3. Оқытудың міндеттері:
- студенттерде тірі ағзалардағы тұқым қуалау ақпаратының сақталуындағы тасымалдануындағы және жүзеге асырылуындағы ДНҚ рөлі жайылы түсінікті қалыптастыру;
- нуклеин қышқылдарының құрылымдық-функциональдық айырмашылығы және қызметі жайлы түсініктер мен білімді қалыптастыру;
- тұқым қуалайтын ақпараттың жүзеге асуындағы нуклеин қышқылдарының рөлін айқындау;
6.4. Тақырыптың негізгі сұрақтары:
*6.4.1. Нуклеин қышқылдары, құрылысы, жіктелуі
Нуклеиновые кислоты, строение, классификции
Nucleic acids, structure and classification
6.4.2. ДНҚ, құрылысы, қасиеті және қызметтері.
6.4.3. РНҚ, құрылысы, түрлері, қызметтері.
* Ағылшын және орыс тілдерінде талдау үшін
Ақпараттық-дидактикалық бөлік:
Нуклеин қышқылдары (НҚ) – бұл барлық тірі ағзалардың ағзасында кездесетін және тұқым қуалау ақпаратын сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп отыратын күрделі жоғары молекулалық қосылыс. «Нуклеин қышқылы» терминін 1889 жылы ұсынған: нуклеин деген атауды алу себебі бірінші рет жасуша ядросында табылуына, ал қышқылы сөзінің жалғануы құрамында фосфор қышқылы қалдығының болуына байланысты алынған.
Бұл күрделі биополимерлердің үлкен молекулалық массасы. Нуклеин қышқылының мономері- нуклеотид болып табылады, сондықтан нуклеин қышқылдары полинуклеотидтік тізбек құрайды.
Әрбір нуклеотидтің құрамына бескөміртекті моносахарид (пентоза), фосфор қышқылының қалдығы және азоттық негіз (аденин (А), тимин (Т), гуанин (Г), цитозин (Ц), урацил (У:) кіреді.
А, Г және Ц азоттық негіздері нуклеин қышқылдарының екі түріне де тиесілі, бірақ Т тек қана ДНК құрамына , ал У тек РНК құрамына кіреді. .
Нуклеин қышқылдарының құрамында қант пентоза түрінде кездеседі.ДНҚ құрамындағы бескөміртектік қант дезоксирибоза, ал РНҚ – рибоза деп аталады. Көміртектің әрбір молекуласында бес атомды көміртек болады, оның төртеуі көміртек атомымен қосылып бес сақиналы мүше құрайды, ал бесіншісі НО-СН2 тобына кіреді. Пентоза молекуласындағы әрбір көміртек атомының жай-күйі штрихты араб цифрімен (1C´, 2C´, 3C´, 4C´, 5C´) белгіленеді.
Гидроксилді топ бойынша 3-ші және 5-ші көміртекті атомдарға (3С´ және 5С´) фосфор қышқылының қалдығы жалғанған. Нуклеотидтер бір- бірімен тізбекке өзара фосфорлық топпен коваленттік байланыс жасау арқылы тізбектеледі. Бұл жағдайда әрбір жаңа нуклеотид өзінің алдындағы нуклеотидтің 3’ ұшына барып жалғасады. Бұл ДНҚ мен РНҚ-ның қышқыл тобына химиялық жағынан тәуелділігін сипаттайды. Бірінші көміртек атомының қант молекуласына азотты негіз жалғанған.
Азоттық негіздің қантпен қосылысы нуклеозид деп аталады.
Екі азотты негіз (А және Г) пурин тобына, ал үшеуі - (Т,У және Ц) пиримидин тобына жатады.
Нуклеин қышқылдарының екі түрі бар: олар ДНҚ (дезоксирибонуклеин қышқылы) және РНҚ (рибонуклеин қышқылы).
Дезоксирибонуклеин қышқылы. ДНҚ молекуласы – бұл ең үлкен биополимер, биспираль, себебі ол екі полинуклеотидтік тізбектен тұрады және олардың азоттық негіздері бір-бірімен сутектік байланыспен комплементарлық принцип бойынша антипаралельді орналасады. А - Т, Г - Ц.
51---АТТГАТАЦАГГЦ---31
31 ---ТААЦТАТГТЦЦГ--- 51
ДНҚ ядрода орналасады, ол жерде ақуыздармен сызықтық структураларды яғни хромосомаларды құрайды. Хромосомалар ядроның бөліну кезеңінде микроскоптан жақсы көрінеді. Ал интерфаза кезінде олар деспиральданған. ДНҚ митохондрияда және пластидтерде кездеседі, ол жерде молекулалары сақиналы құрылымды құрайды
Ядролық құрылымға дейінгі жасушаларда да сақиналы ДНҚ болады. ДНҚ екі еселенуге (редупликация) қабілетті. Бұл жасушалық циклдің белгілі бір синтездік кезеңінде орындалады.
ДНҚ құрылымы тұқым қуалаушылықтың механизмдерін түсінуге мүмкіндік береді.
ДНҚ-да биологиялық ақпараттар көшіруге жәгне ұрпақтан-ұрпаққа берілуге бейім күйде сақталады.
Уотсон-Крик ұсынған модель:
1953 жылы Джеймс Уотсон және Френсис Крик ұсынған ДНҚ-ның молекулалық моделі мына мәліметтерге негізделіп құрастырылған:
1. ДНҚ – полимер, ондағы нуклеотидтер 3-5 фосфодиэфирлік байланыстар арқылы жалғанып, полинуклеотидтік тізбектерді құрайды.
2. ДНҚ-дағы нуклеотидтер құрамы Чаргаф ережесіне бағынады: ДНҚ құрамындағы пуриндик негіздер (А+Г) әрқашанда және пиримидиндік (Т+Ц) негіздер қосындысына тең; А мөлшері Т тең, Ц мөлшері Г тең.
3. ДНҚ молекуласы 2 полинуклеотидті тізбектен тұрады, қос ширатылған құрылым.
4. Табиғи жағдайдағы ДНҚ-ны құрайтын қосарланған тізбек өзара сутектік байланыстар арқылы ұстасып тұрады.
5. ДНҚ үштік моделі: ширатылған құрылым, қосарланған полинуклеотидті тізбекті құрай отырып бір-бірімен байланысып тізбек оралған күйде болады.
6. Екі тізбек бір-біріне антипаралелльді
7. ДНҚ тізбегі бағытымен және де полярлығымен ерекшеленеді: әрбір тізбектің 5/ ұшы мен 3/ ұшы болады. Тізбектің ұзындығы тек қана бір бағытта 5/ -тан 3/- қа дейін ұзарады. Әрқаанда 3/ ұшы ұзарады.
8.Тізбектің азоттық негіздері келесі комплементарлық арқылы бірігеді: А мен Т, Г мен Ц.
Комплементарлық –ДНҚ-ның басты кілттік құрамы.
ДНҚ молкулалары екі түрлі бағытта ширатылған болуы мүмкін: 1) оңға қарай ширатылған- В – пішінді; 2) солға қарай ширатылған – Z – пішінді.
Табиғатта ДНҚ молекулалары көпшілік жағдайда оңға қарай ширатылған күйде кездеседі. Құрамында ГЦ нуклеотидтерінің болуы не болмауына байланысты ДНҚ молекуласының кейбір учаскелері В- пішінінен Z – пішініне немесе кері бағытта ширатылып пішіндерін өзгертуі мүмкін. ДНҚ құрылымының ауытқуының себебі әлі күнге белгісіз.
ДНҚ-ның көп таралған Z-пішінді солға ширатылған және B-пішінді оңға ширатылған моделі. (Prof. Alexander Rich, Massachusetts Institute of Technology.)
|
ДНҚ-ның басты қызметі – тұқым қуалау ақпаратын сақтау және нуклеотидтер арқылы сақталған ақпаратты ұрпақтан-ұрпаққа беру. Тұқым қуалау ақпаратының жасушадан-жасушаға берілуі ДНҚ молекуласының редупликациясына байланысты. ДНҚ молекуласында жасушаның құрылымы мен өмір сүруге бейімділігі туралы ақпарат жазылған. Бұл ақпарат генетикалық деп аталады. ДНҚ молекуласында амин қышқылдарының тұқым қуалау туралы ақпараты жазылған.
Прокариоттардың ДНҚ-сы қос тізбекті сақиналы, қатты ширатылған молекула, ол цитоплазмада орналасқан. Оны нуклеоид деп атайды. Нуклеоид цитоплазмадан бөлінбеген ядролық мембрана онда ДНҚ-ның бірнеше көшірмесі болуы мүмкін. Прокариоттардың геномындағы генлер тығыздығы эукариоттарға қарағанда әлдеқайда жоғары. Прокариотты гендер эукариотты гендерден ерекшелігі экзон-интрон секілді мозайкалық құрылым болмайды. Прокариоттарда функциональды байланысқан гендер оперондар деп аталатын құрылымдарды құрайды.
Эукариоттардың ДНҚ-сы біркелкі емес және ол нуклеотидтердің үш класс қайталанатын нуклеотидтер қатарына жатады:
–жиі қайталанатын қатарлар, геномда 1-ға млн дейін кездеседі; мұндай ДНҚ хромосоманың центромерлік бөліктерінің гетерохроматиндерінде орналасады және де ақуыз синтезіне қатысы болмайды бірақ жеке гендердің арасын бөліп тұруы мүмкін.
–аз қайталанатын қатарлар, геномда 100 және 1000 рет кездеседі (мысалы, тРНҚ, рРНҚ және ақуыздар, рибосома мен хроматиннің құрамына кіретіндер және т.б ) «үй шаруашылық гендер» туралы ақпаратты алып жүреді, ақуыздың және РНҚ молекуласымен синтезделуін бақылайды;
–ДНҚ уникальды бөліктері –бұл ДНҚ бөлігі қайталанбайтын нуклеотидтеріне сәйкес, олардың үлесі геномның 15-98%-ын алады (адамда – 56%); және де структуралық гендердің құрамына кіреді, полипептидтің біріншілік құрылымы туралы ақпаратты алып жүреді.
Рибонуклеин қышқылы (РНҚ) –ядрошықта, цитоплазмада, рибосомада, митохондрияда және пластидтерде кездеседі.
РНҚ-ның нуклеотиді азотты негіздерден (аденин, гуанин, цитозин және урацил), көміртек - рибоза және фосфор қышқылының қалдығынан тұрады. РНҚ молекуласы – бір тізбекті.
51---АУУГАУАЦАУУГУГЦ---31
Рибонуклеин қышқылының бірнеше түрі бар. Олар:рибосомалық, тасымалдаушы және ақпараттық РНҚ.
Рибосомдық РНҚ (р-РНК) – бұл тұрақты, жасушада барлық РНҚ типтерінің (80% дейін) құрайды. Олар ядрода синтезделеді, бірақ рибосомада табылады.
Рибосоманың құрылымдық бөлiгi, рибосоманың аРНҚ-ны танып байланысуын қамтамасыз етедi.
Ақпараттық РНҚ (а-РНК) жасушада барлық РНҚ ның 1% ден 10% дейін құрайды. а РНҚ ДНҚ молекуласының бөлігіне комплементарлы, белгілі ақуыз синтезі туралы ақпаратты тасымалдайды. Ақпаратты оқу барысында аРНҚ ұзындығы ДНҚ бөлігінің ұзындығына тәуелді. ақпаратты ДНҚ молекуласынан көшiрiп алып цитоплазмаға белок синтезделетiн жерге жеткiзедi
Тасымалдаушы РНҚ (т-РНК) - жасушада барлық РНҚ ның 10% дейін құрайды. Цитоплазмада кездеседі және қысқа тізбекті нуклеотидтерден тұрады.
тРНҚ арнайы амнқышқылдарымен байланысып ақуыз синтезделетін орынға жеткізеді.
т-РНҚ әрбір молекуласы өзара байланысқан 75 нуклеотидтер арқылы ұзын тізбекті құрайды. Нәтижесінде тРНҚ негізгі құрамы "жоңышқаның жапырағы" тәріздес конформациялық құрылым түзеді. содан кейін L-формасына айналады.
Барлық Т-РНҚ молекулаларының 5/ - ұшында гуаниннің қалдығы, ал 3/- ұшында жұптаспаған бір тізбекті ЦЦА жүйесі орналасқан. Мұны аминқышқылына жалғанатын сайт деп атайды.
Төменгі жағында антикодон ілмегі орналасқан, (антикодон) триплеттен тұрады, антикодон аРНҚ кодонына сәйкес спецификалық және комплементарлы болып келеді.
| 5 1 |
| 31 |
Т- РНҚ қызметі
1. т-РНҚ-ның Акцепторлық функциясы- аминоацил-т-РНК-синтетаза ферменті арқылы іске асырылатын, аминқышқылдарының т-РНҚ-мен байланысуын қамтамасыз ететін процесс. Әр аминқышқылының өзінің ферменті болады, кез-келген геномның өзі кодталатын кодоны синтезделеді. Осы топқа жататын барлық ферменттер аминоацил мен тРНК арасындағы катализ реакциясының бір сипатта жүруін бақылайды.
2. Адаптерлік функциясы. Т-РНК-ның адаптерлік функциясының мағынасы оның м-РНК-ға ақпараттарды көшіруде басты рөл атқаратынында болып табылады. нуклеотидті қатарлардың аРНҚ тілінен ақуызға жазылуы (аминқышқылдарының ақуызға айналуы).
Кіші ядролық РНҚ. интрондардың қырқылу барысында кяРНҚ дан аРНҚ түзіліп ядрода РНҚ-ақуыздармен комплекс түзіледі, оны сплайсома дейді. Әр сплайсомада ядро бар, үш кіші (кішімолекулалық) ядролық рибонуклео-протеиндерден немесе снурптан тұрады. Әр снурп кем дегенде бір кіші ядролық РНҚ және бірнеше ақуыздардан тұрады. Жүздеген әртүрлі кіші ядролық РНҚ кездеседі, РНҚ-полимераза ІІ негізінде транскрипцияланады. Негізгі қызметі РНҚ-РНҚ типтері бойынша арнайы рибонуклеин қатарлар арқылы біріктірілген негіздерді таниды.
Сигналды танитын РНҚ. Ақуыздар таратқан сигналды өз ретімен қабылдап отырады, және өз кезегінде олардың цитоплазмалық мембрана арқылы таралуын қамтамасыз етеді.
РНҚ –ның өмір сүруге қабілеттілігі:
- ДНҚ молекуласының репликация процесінің басталуына жол ашады.
- транскрипция процесінде матрица рөлін атқарады.
- т-РНҚ аминқышқылдары үшін адаптор; (трансляция)
- РНҚ-ның үш түрі – м-РНК, т-РНК және р-РНК ақуыз синтезіне қатысады;
Тұқым қуалау аппаратының қызметін атқару негіздерін білу қазіргі дәрігерге онтогенездің, қартаюдың механизмдерін және әр түрлі аурулардың патогенезінің түсінуіне қажетті Жалпы медицинаның болашақ прогрессi әртүрлі аурулардың пайда болуы мен даму механизмдерін зерттеумен, көптеген ауруларды молекулалық-генетикалық деңгейде емдеу және алдын алу әдістерін жетілдірумен байланысты.
6.5. Оқыту әдістері: ауызша сұрау барысында студенттердің сабақтың мәнін, мақсатын және міндеттерін; түсінгенін қысқа, анық, ойын жүйелі жеткізуін және түсінген материалын сызба нұсқа, кесте, сурет түрінде көрсетуін анықтау; тест қателіктерін топпен талқылау; есептер шығаруды көрсету және түсіндіру,сызбалар толтыруға бағыттай отырып ауызша сұрау, тақырып бойынша бейнефильмдер көру.
6.6. Әдебиеттер:
Негізгі:
6.6.1. Медициналық биология және генетика. Е.Ө. Қуандықов ред. Алматы, 2004. 30-33 б.
6.6.2. Қуандықов Е.Ө., Аманжолова Л.Е. Молекулалық биология негіздері (дәрістер жинағы). Алматы: Эверо, 2008. 4-11 б.
6.6.3. Биология. Под ред. Ярыгина В.Н. М., 2001, т. 1, с. 67-68, 92.
6.6.4. Мушкамбаров Н.Н., Кузнецов С.Л.Молекулярная биология. М., 2003. С. 2-3, 6-8, 19-24, 87-
91, 117-125.
6.6.5. Генетика. Под ред. Иванова В.И. М., Академкнига, 2006. С. 47-49, 56-65.
6.6.6. Жимулев И.Ф. Общая и молекулярная генетика. Новосибирск: Сиб.унив. изд-во, 2007. С. 9-
30, 107-108, 127-129, 146.
Қосымша:
6.6.7. Фаллер Д.М., Шилдс Д. Молекулярная биология клетки. М., 2003. С.11-14.
6.6.8. Коничев А.С., Севастьянова Г.А. Молекулярная биология. М., 2005. С. 73-114.
6.6.9. Бочков Н.П. Клиническая генетика. М.: Гэотар-Мед, 2006. С. 27-32.
6.6.10. Медицинская генетика: учеб. пособие/ Роберт Л. Ньюссбаум, РодерикР, Мак-Иннес,
Хантингтон Ф. Виллард: пер. с англ. А. Ш. Латыпова; под ред. акад. РАМН Н. П. Бочкова.-
М.: ГЭОТАР-Медиа, 2010. С. 19-20.
6.6.11. Льюин Б. Гены М,. 2012. С. 12-13.
6.7. Бақылау:
6.7.1. Когнитивті (білім) құзыреттілікті бағалау:
6.7.1.1. Тақырып сұрақтары бойынша ауызша сұрау.
6.7.1.2. Тест бақылау – 3 нұсқа 10 сұрақтан.
6.7.1.3. Тақырып бойынша кәсіби терминдерді ағылшын және екінші тілде игеруін тексеру
6.7.2. Тәжірибелік дағды құзыреттілігін бағалау:
6.7.2.1. Нуклеотид құрылысының сызбасын сызу және түсіндіру.
6.7.2.2. ДНҚ молекуласының моделін жинау
6.7.2.3. Кесте толтыру:
ДНҚ және РНҚ-ның салыстырмалы сипаттамасы
| Белгілері | ДНҚ | РНҚ |
| Макромолекуланың құрылысы | ||
| Мономерлері | ||
| Нуклеотидтің құрамы | ||
| Қасиеттері | ||
| Жасушадағы орны | ||
| Қызметі |
6.7.2.4. РНҚ мен ДНҚ молекулаларының сызбасының бөліктеріндегі нуклеотидтерді құрайтын қосылыстардың алғашқы әріптерін қойыңыз:
А-аденин, Г-гуанин, Ц-цитозин, Т-тимин, У-урацил, Ф-фосфат, Р-рибоза, Д-дезоксирибоза. Сызбада белгілеңіз: нуклеотидті, триплетті, фосфо-диэфирлік және сутектік байланыстарды.
РНҚ молекуласының құрылысының сызбасы
ДНК молекуласының құрылысының сызбасы
6.7.2.5. есептерді шығару
1. ДНҚ тiзбегiнiң кесiндiсi келесi нуклеотидтерден құралған: АААГАТЦАЦАТАТТТЦТГТТАЦТ. ДНҚ-ның осы бөлiгiнiң транскрипциялану нәтижесiнде пайда болатын РНҚ молекуласының құрылысын көрсетіңіз.
2. Зерттеу бойынша, белгiлi аРНҚ-ның жалпы нуклеотидтерiнiң iшiнде - 34% гуанин, 18% -
урацил, 28% - цитозин және 20% - аденин. Аталаған аРНҚ -ға қалып болған екi тiзбектен тұратын ДНҚ-ның азоттық негiздерiнiң пайыздық құрамын анықтаңыз.
3. ДНҚ молекуласының оң жақ тізбегі келесi нуклеотидтік қатарлардан құралған: А-Г-Т-Ц-Т-А-А-Ц-Т-Г-А-Г-Ц-А-Т. ДНҚ ның екінші тізбегінің нуклеотидтік қатарларын жазыңыз.
Берілді: ДНК А-Г-Т-Ц-Т-А-А-Ц-Т-Г-А-Г-Ц-А-Т
4. Бір ДНҚ молекуласындағы нуклеотидтердің ішінде тимин Т -22%. Осы ДНҚ молекуласындағы қалған А,Г,Ц нуклеотидтердің үлесін пайызбен анықтаңыз.
Берілді: Т -22% Анықтаңыз: А, Г, Ц - %.
5. ДНҚ тiзбегiнiң кесiндiсi келесi нуклеотидтерден құралған: А-Г-Ц-Ц-Т-А-Г-Т;
а) қарама-қарсы тізбектің құрамын көрсетіңіз;
б) Осы ДНҚ тізбегіне сәйкес аРНҚ молекуласының нуклеотидтік қатарларын көрсетіңіз.
6. ДНҚ тізбегінің бір фрагментінде мына нуклеотидтік қатарлар орналасқан:
А-А-Г-Т-Ц-Т-А-Ц-Г-Т-А-Т.
а) ДНҚның қос тізбегінің сызбасын салыңыз.
б) ДНҚның қандай қасиеттерін білесіз, түсіндіріңіз.
7. Комплементарлы принципті қолданып, келесі синтезделген РНҚ бойынша: ЦУГЦЦАГЦАУГГ ДНҚ генінің құрамын орнатыңыз.
8. Келесі аРНҚ тізбегі үшін Ц У Г Ц Ц А Г Ц А У Г Г т-РНҚ ның антикодонын анықтаңыз.
9. ДНҚ молекуласында А,Т,Г неше пайызын құрайды, егер Ц 25% құрайтыны белгілі болса?
10. ДНҚ қос тізбегінің арасындағы гендерде сутектік байланыстардың саны қандай? егер 12 нуклеотидтерден тұратыны белгілі болса, оның 5-уі - аденин.
11. ДНҚ ның қос тізбегі сутектік байланыс арқылы сақталады. ДНҚ ның қос тізбегіндегі сутектік байланыс санын анықтаңыз, егер нуклеотидтердің саны А-12, Г-20 екендігі белгілі болса.
12. ДНҚ молекуласының бөлігі 60 жұп нуклеотидтен тұрады. Осы ДНҚ молекуласының ұзындығын анықтаңыз?
Берілді: 60 жұп нуклеотид (нуклеотидтің ұзындығы 0, 34 нм)
Табыңыз: бөліктің ұзындығын
13. ДНҚ ның бір молекуласында жалпы нуклеотид мөлшерінің 16% -ын Т құрайды. Қалған нуклеотидтердің пайыздық мөлшерін анықтаңдар.
14. ДНҚ тізбегінің бір кесіндісі мынадай ретпен орналасқан: А-А-Г-Т-Ц-Т-А-Ц-Г-Т-А-Г-……..
а) қос тізбекті ДНҚ молекуласының құрылысының сызбасын сызыңыз.
б) Түсіндіріңдер, ДНҚ ның қандай қасиетіне сүйендіңдер?
в) ДНҚ ның осы кесіндісінің ұзындығы қандай?
г) ДНҚ ның осы кесіндісінде қанша сутектік байланыс бар?
Кроссворд
|
| |||||||||||||
|
|
| ||||||||||||
| 4 |
| ||||||||||||
|
|
| ||||||||||||
|
|
| ||||||||||||
|
| 7 | ||||||||||||
|
|
| ||||||||||||
| 8 |
1
1) Жасуша қызметінің қарқындылығына байланысты саны өзгеріп тұратын органоид.
2) Азоттық негіз.
3) Жасушалық құрылымды тірі ағза.
4) Гиалоплазмадан, органоидтар мен қосындылардан тұрады.
5) Азоттық негіз.
6) цитоплазмадағы тұқым қуалайтын материалдың орны.
7) нуклеотидтің құрамына кіреді.
8) Барлық тірі ағзалардың жасушаларындағы генетикалық ақпараттың тасымалдаушысы болып
саналады.
6.7.3. Өзін-өзі бағалау құзіреттілігі
6.7.4. Бақылау сұрақтары :
6.7.4.1. ДНҚ-ның тұқымқуалаушылықтың негізгі материалы ретіндегі рөлін алғаш рет кім
және қалай дәлелдеді?
6.7.4.2. ДНҚ–ның РНҚ құрылысынан қалай ажыратылады? Оның қызметтері қандай?
6.7.4.3. а-РНҚ, р-РНҚ және т-РНҚ қызметтері қандай?
6.7.4.4. Неліктен ХХІ ғасыр медицинасын молекулалық медицина деп атайды ?
Үш тілдегі түсіндірме сөздер:
| Қазақ тілінде | Орыс тілінде | Ағылшын тілінде |
| Молекулалық биология - генетикалық материалдың құрылысын, оның құрылымы мен қызмет атқаруын молекулалық деңгейде (нуклеин қышқылдары деңгейінде) зерттейтін ғылым. | Молекулярная биология –наука, изучающая структуру, организацию и функционирование генетического материала на молекулярном уровне (уровне нуклеиновых кислот). | Molecular biology – the branch of biology studying structure and functions of nucleic acids |
| Нуклеин қышқылдары – тұқым қуалау ақпаратын іске асыратын және генетикалық ақпаратты тасымалдау рөлін атқаратын, полинуклеотидтер. | Нуклеиновые кислоты – полинуклеотиды, выполняющие роль носителей генетической информации и участвующие в реализации наследственной информации. | Nucleic acids - polinucleotides, carriers of genetic information taking part in realization of genetic information |
| Дезоксирибонуклеин қышқылы (ДНҚ) – тұқым қуалау ақпаратын тасымалдайтын, антипараллельді, комплементарлы, құрылысындағы 4 азотты негіздері: аденин, гуанин, тимин, цитозин өзара сутекті байланыспен (А-Т, Ц-Г) байланысқан қос тізбек. | Дезоксирибонуклеиновая кислота (ДНК) – cтруктура, состоящая из двух антипараллельных, комплементарных цепей, состояшая из 4 азотистых оснований: аденин, гуанин, тимин, цитозин, связанных между собой водородными связями (А-Т, Г-Ц), носитель наследственной информации. | Desoxyribonucleic acid (DNA) - structure,consisting oftwo antiparallel, complementary chains, including 4 nitrogenic bases; adenin, guanin, thymin, cytosin linked by hydrogen bonds(A-T, G-C), carrier of genetic information |
| Рибонуклеин қышқылдары – тұқым қуалау ақпаратының іске асырылуына қатысатын, құрылысы төрт азотты негіздерден: аденин, гуанин, урацил, цитозиннен тұратын бір тізбекті нуклеин қышқылы. | Рибонуклеиновые кислоты (РНК) – структуры, состоящие из одной цепи, включающей 4 азотистых основания: аденин, гуанин, урацил, цитозин; участвуют в процессе реализации наследственной информации. | Rib о nucleic acids (RNA) – structures, consisting of four single chains, including 4 nitrogenic bases: adenin, guanin, uracil, cytosin; taking part in the process of realization of genetic information |
| Нуклеотидтер – азотты негіз, қант және фосфор қышқылының қалдығынан тұратын нуклеин қышқылдарының мономерлері. | Нуклеотид –мономер нуклеиновых кислот, состоящий из азотистого основания, сахара и остатков фосфорной кислоты. | Nucleotide – a monomer of nucleic acids, consisting of four nitrogenic bases, sugar and phosphoric acid |
| Пуриндік негіздер – аденин (А) және гуанин (Г) | П уриновые основания –аденин (А) и гуанин (Г) | Purine bases - adenine (A) and guanine (G) |
| Пиримидиндік негіздер – тимин (Т) және цитозин (Ц). | П иримидиновые основания-цитозин (Ц) и тимин (Т). | Pyrimidine bases - cytosine (C) and thymine (T). |
| Нуклеозид - азотты негіздің қантпен байланысын айтады. | Н уклеозид - соединение азотистого основания с сахаром | Nucleoside is -join a nitrogenous base with sugar |
| Чаргафф ережесі - ДНҚ молекуласындағы адениннің мөлшері тиминнің мөлшеріне тең, ал гуаниннің мөлшері – цитозинге тең | П равилоЧаргаффа - в ДНК количество аденина равно количеству тимина, а количество гуанина – количеству цитозина | Chargaff rule - Chargaff's observation that in the base composition of DNA the quantity of adenine equaled the quantity of thymine and the quantity of guanine equaled the quantity of cytosine. |
| Молекулалық – генетикалық әдістер - а) полимеразалық тізбектік реакция (ПТР); б) ДНҚ-ны секвенирлеу (нуклеотидтердің орналасу ретін анықтау) в) блоттинг – ДНҚ –ны талдау әдістері. | Молекулярно-генетические методы - а) полимеразная цепная реакция (ПЦР); б) секвенирование ДНК (определение нуклеотидной последовательности); в) блоттинг – методы анализа ДНК. | Molecular genetic methods - a) polymerase chain reaction (PCR); b) DNA sequencing (determination of the nucleotide sequence); b) Blotting - DNA analysis methods. |
| а - РН Қ - ақпаратты ДНҚмолекуласынанкөшiрiпалыпцитоплазмаға белок синтезделетiнжергежеткiзедi | и-РНК - переносит информацию с ДНК в цитоплазму к месту синтеза белка | mRNA – transfers information from DNA to the protein synthesis site in cytoplasm |
| т - РН Қ - аминқышқылдардыңарнайытасымалдаушысы, трансляция кезiндеадапторретiндекодондардытанупроцессiнқамтамасызетедi | т-РНК - адаптор, обеспечивает специфическое узнавание кодонов при трансляции, транспортирует аминокислоты | tRNA – an adapter that provides specific recognition of codons in translation and transports amino acids |
| р - РН Қ - рибосоманыңқұрылымдықбөлiгi, рибосоманыңаРНҚ-нытаныпбайланысуынқамтамасызетедi | р-РНК - структурный компонент рибосом, обеспечивает узнавание и связывание рибосом с иРНК | rRNA – structural components of ribosomes that provide recognition and binding of ribosomes with mRNA |
| Комплементарлық принцип -ДНҚ молекуласының жаңа тізбегі комплементарлық принципке негізделіп адениннің тиминмен, гуаниннің цитозинмен байланысуына сай түзіледі. Сондықтан жаңадан синтезделген тізбек бастапқы матрицалық тізбекке комплементарлы болып келеді. | Принцип комплементарности -биосинтез дочерней цепи ДНК осуществляется на основе комплементарного связывания аденина с тимином, цитозина с гуанином, при этом вновь синтезированная дочерняя цепь оказывается комплементарной (дополняющей) материнскую цепь. | Complementary principle – biosynthesis of daughter DNA chain is carried out according to complementary binding of adenine with thymine, and cytosine with guanine, where a newly synthesized strand is complementary to maternal strand. |
Оқыт. Жүзжан Қ.Е.
Тәжірибелік сабақ № 7
6.1. Тақырыбы: Ген - тұқымқуалаушылықтың құрылымдық-функционалдық бірлігі, құрылысы, жіктелуі, қызметі
6.2. Мақсаты: : студенттерге жасушалық деңгейде геннің қызметі және құрылысы және оның медициналық маңызы туралы заманауи көзқарасты қалыптастыру.
6.3. Оқытудың міндеттері:
- Студенттерде реттеуші және құрылымдық гендердің құрылымдық-функциональдық айырмашылығы туралы түсінікті және білімді қалыптастыру
- Студенттерде геннің жіктелуі туралы білімді қалыптастыру
6.4. Тақырыптың негізгі сұрақтары:
6.4.1. Геннің негізгі даму кезеңдері туралы көзқарастар
*6.4.2.Ген-тұқымқуалаушылықтың құрылымдық-функционалдық бірлігі,
анықтамасы
Дата: 2018-11-18, просмотров: 6072.
